धवी आसून चार वेद हे तिचे पांय आनी चार पुरुषार्थ हे तिचे पाने जावन आसात. ती एकदां मेरुपर्वताचेर चरता आसतना वेताळान तिका पळेली आनी तो तिचेर आसक्त जालो. तांच्या समागमांतल्यान जो नंदीबैल जल्माक अयलो, ताचो फुडें शिवाचें वाहन जालो. देखून, नंदीची आवय म्हण कामधेनूक 'नंदिनी' अशेंय म्हण्टात.
महाभारतांत तिचें वर्णन अशें आसा:
षडुन्नतां सुपार्श्वोरुं पृथुपञ्चसमावृताम्।
मण्डूकनेत्रां स्वाकारां पीनोधसमनिन्दिताम्।
सुवालघिं शङ्कुकर्णां चारुशृङ्गां मनोरमाम्॥
-- (आदिपर्व - १७५.१३-१४)
अर्थ - कामधेनूची तकली, मान, जांघो, गळ्यासकयली पोळी, शेंपडी आनी स्तन (पाने) हे ६ अवयव ऊंच आशिल्ले. पर्श्र्वभाग आनी मांडयो सुंदर आशिल्ल्यो. कपल, खिळ्यांसारके लांब कान आनी बेबकासारके दोन नाजूक दोळे, प्रशस्त आशिल्ले. तिचो आकार मनांत भरसारको आशिल्लो. तिचि होंटी पुश्ट आशिल्ली. रुप सुंदर आशिल्लें. शेंपडी आनी शिंगां ओडलायणीं आशिल्लीं. अशेतरेन सर्वांगान ती सोबीत आशिल्ली.
कामधेनू वसिष्ठाच्या आश्रमांत रावन वसिष्ठ मुनीचे यज्ञयाग सुसंपन्न करताली. एक दीस विश्वामित्र राजा आपल्या सैन्यासयत वसिष्ठाच्या आश्रम वाठारांत आयिल्लो. वसिष्ठान कामधेनूच्या प्रभावान विश्वामित्राक पंचपक्वान्नांचें रुचीक जेवण करुन दिलें. कामधेनूचें तें सामर्थ्य पळोवन विश्वामित्राक तिची आसत्की उत्पन्न जाली. ताणें कामधेनूखातीर वसिष्ठाकडेन मागणी केली. वसिष्ठ दिना म्हूण ताणें तिचें अपहरण केलें. पूण कामधेनूच्या मनांत विश्वामित्राकडेन वचपाचें नाशिल्लें. तिणे आपल्या आंगांतल्यान शक, यवन, शबर, किरात, बर्बर ह्या जमातिंचो सैन्य तयार केलें आनी विश्वामित्राचो पराभव केलो.
सूर्यवंशाच्या दिलीप राजान वसिष्ठाच्या आश्रमांत रावन कामधेनूची सेवा केली आनी तिच्या प्रसादान दिलीपाक 'रघू' नांवाचो दिग्विजयी चलो जालो, अशें वर्णन कालिदासान रघूवंशांत केला. कामधेनूच्यो चार चलयो चार दिकांचीं प्रतीकां अशें मानतात: सुरुपा (उदेंत), सुभद्रा (अस्तंत), हंसिका (दक्षिण), सर्वकामदुधा (उत्तर).
श्री स्कन्दपुराण-सह्याद्रिखण्ड हातूंत कामधेनूचें वर्णन आयलां तें अशें:
सहस्त्रार्जुन जमदग्नीच्या आश्रमांत गेल्लो आसतना ताका कामधेनू दिसता आनी तो जमदग्नीकडेन तिची मागणी करता. पूण कामधेनू येवपाक तयार जायना. निमाणे सहस्त्रार्जुन बळयां, तिचेकडेन झूज करुन तिका व्हरता.
कामधेनूदान हें महादान असो समज आसा. उण्यांत उणें तीन पळ वजनांचें भांगर घेवन ताची कामधेनू तयार करतात. तिका अलंकृत करुन वेदीचेर तिची स्थापना करतात. तिच्या आठ दिकांक मंगल कलश, फळां ह्यो वस्तू दवरतात. मागीर पूजा करून कामधेनूचें दान करतात. मागीर पूजा करून कामधेनूचें दान करतात. हें महादान केल्यार स्वर्गप्राप्तीचें फळ मेळटा, अशें मत्स्यपुराणांत आसा.
कामधेनूव्रत कार्तिक कृष्ण एकादशी सावन पांच दीस करतात. हाच्यो देवता श्री आनी विष्णू जावन आसा. ह्या व्रताचो विधी असो- घर, गोठो, देवूळ, पिंपळा पेड, रस्तो, मसुंडी आनी तळें ह्या सुवातींनी दिवे लावप, रातीकडेन फांशांनी खेळप, एकादशीक उपास करुन विष्णूचे मूर्तीक गायच्या दुदान वा तुपान न्हाण घालप. कामधेनूव्रत केल्यार सगळ्या पातकांपसून मुक्ती मेळटा, अशें म्हण्टात.
- - कों. वि. सं. मं.
कामशास्त्र:
र्धम, अर्थ, काम आनी मोक्ष ह्या चार पुरुषार्थांची प्राप्ती, हें ध्येय अडेच हजार वर्सांसावन भारतीय विचारवंतांनी समाजामुखार दवरलां. अथर्ववेदांतल्या कामसूत्कांत 'काम' ही विश्वाची निर्मणी करपी आदिदेवता अशें म्हळां (१९.५२.१). ऋग्वेदांतूय असोच उल्लेख आयला (१०.१२९.४). तांणी कामविचार वायट, अशें मानलेंना. 'धर्माविरुध्दो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ' (धर्माकडेन अविरुध्द काम, हे भरतश्रेश्ठा, म्हजी विभूती आसा) अशें गीतेंत श्रीकृष्णाचें वचन आसा.
वेदांत कामभावना ही मनशाच्या मनाची एक मुळावी आनी म्हत्वाची प्रेरणा आशिल्ल्याचें मान्य केलां.
ऋग्वेदांतल्या एका सूक्तांत 'काम' शब्दाचो अर्थ इत्सा असो आयला.
कामस्तदगग्रे समवर्तताधि |
मनसो रेत:प्रथमं यदासीत ||
--- (ऋग्वेद: १०.१२९.४)
अर्थ- ते उपरांत जेन्ना पयलीं मनोरुपी बीं उत्पन्न जालें तेन्ना त्या मनांत काम (वासना, इत्सा) उत्पन्न जाली.
ऋग्वेदांतल्या पुरुरवा-उर्वशी आनी यम-यमी हांच्या संवादांत कामवासनेचें आनी प्रेमाचें वर्णन आयलां. वैदिक साहित्यांतल्यो कथा आनी अख्यायिका हांचेवयल्यान त्या काळांतल्या सादारण मनशाचे जिणेंत कामभावनेक म्हत्वाची सुवात आशिल्ली, अशें दिसून येता.
अथर्ववेदांत काम वा इत्सा ही एक म्हान वैश्विक शक्त अशें मानून, सगळ्या देवदेवतांपरस तिका श्रेश्ठत्व दिलां. थोडेकडेन हे वैश्विक शक्तीक अग्नी अशें म्हळां. काम हो आपल्या बाणांनी मनशांची काळजां विध्द करता. कामाच्या बाणांक वेदनांची पाखां आसतात. बाणांचें तोंक अभिलाषेचें जाल्यार फाटलो भाग इत्सेचो आसता(अथर्ववेद: ३-२५).
उपरांतच्या काळांत फाटलो महाकाव्य आनी संस्कृत साहित्य हातूंत कामदेव सुप्रतिश्ठित जालो. वैदिक वाड्मयांत शृंगार देवतेचे पूजे अर्चेचो खंयच उल्लेख मेळना. पूण ब्राम्हणग्रंथांत वर्णील्ल्या कांय फलोत्पादक विधींनी शृंगारचेश्टा आस्पावतात. तेभायर अश्र्वमेध आनी महाव्रत हातूत समागमक्रियेचो उल्लेख आसा. ऋग्वेदांतल्या विवाहसूक्तांत समागमक्रियेचो स्पश्ट उल्लेख आसा (१०.८५.३७).
शतपथब्राम्हणांतूय यज्ञवेदीक बायल आनी अग्नी हो तोचो घोव अशें म्हळां (१.२.५.१५-१६); पूण सगळेकडेन धर्मीक विधीक मुखेक सुवात दिल्ली आसून शृंगाराचें स्थान दुय्यम आसा.
वैदिक काळांत कामशास्त्राचो खास अभ्यास जावंक नाशिल्लो. उपनिषद्काळांत पयलेंच खेप प्रजननशास्त्राचे नदरेन कामभावनेकडेन ऋषींचे लक्ष गेलें. कामवासना ही हेर सगळ्या इत्सांइतलीच म्हत्वाची आसा, अशें बृहदारण्यकांत सांगलां (४.४.२२). ह्याच उपनिषदांत फुडें पंचाल देशांतल्या प्रवाहण जैवलीन केल्लें दादले-बायलांच्या एकामेकांचे ओडीविशींचें सविस्तर वर्णन आयलां (६.२.१२). पंचाल देशांतसून कामशास्त्राचो उगम जालो. ब्राभ्रव्य हो कामशास्त्रांतलो पाटांगडो विध्वान पंचाल देशांतलोच.उद्दालक आरुणी हो कामविशींचो गुप्त विद्धेचो आनीक एक पंडित आशिल्लो अशें बृहदारण्यकांत सांगलां (६.४.४). प्रवाहण जैवलीन सांगिल्लें कामाविशींचें गिन्यान उद्दालक आरुणीन आपलो पूत श्वेतकेतू हाका दिलें. मागीर श्वेतकेतून हें गिन्यान सबंद पंचाल देशांत पातळायलें, अशें म्हण्टात.
धर्म आनी अर्थ ह्या दोन पुरुषार्थांची पूर्विल्ल्या आचार्यांनी जशी गंभीर विस्कटावणी केली, तशेंच वात्स्यायनान बारकायेन आनी खोलायेन कामशास्त्राचें प्रतिपादन केलें. कामशास्त्राचे उत्पत्तीविशीं वात्स्यायनान ग्रंथाच्या आरंभाक एक आख्यायिका सांगल्या. ब्रम्हदेवान त्रिवर्गविशींचें विशालकाय शास्त्र निर्माण केलें.ह्या शास्त्रांतसून म्हादेवाचो सेवक नंदी हाणे १,००० अध्यांयांचे 'कामसूत्र' वेगळें काडलें. ताचो संक्षेप उद्दालकाचो पूत श्र्वेतकेतू हाणें ५०० अध्यायांत केलो. ह्या संक्षेपाचो आपरोस पांचाल देशवासी बाभ्रव्य हाणें ७ अध्यायांनी आनी १५० अध्यायांनी केलो. हातूंतलें वैशिक नांवाचें अधिकरण पाटलिपुत्र नगरांत रावपी गणीकांचे आज्ञेक अनुसरुन दत्तकाचार्यान वेगळें काडलें आनी आपणें स्वतंत्रपणान रचलें. तशेंच चारायण, सुवर्णनाभ, घोटकमुख्, गोनदीय, गोणिकापुत्र आनी कुचुमार ह्या स आचार्यांनी क्रमश:
१. सादारण
२. सांप्रयोगिक
३. कन्यासंप्रयुक्तक
४. भार्याधिकारीक
५. पारदारिक आनी
६. औपनिषदिक
हीं स अधिकरणां स्वमतप्रदर्शनाखातीर स्वतंत्रपणान रचलीं. ह्या सगळ्या ग्रंथांनी बाभ्रव्याचो ग्रंथ खूब व्हडलो आशिल्ल्यान तो अध्ययनाक कठीण लागपाक लागलो. तशेंच दत्तक आदी
