कारांदे दोन प्रकारचे आसतात: काळो कारांदो आनी धवो कारांदो. काळ्या रंगाचे खावपासारके आसतात, देखून ह्या कारांध्यांची लागवड करतात. धवो कारांदो चड करून आपशींच जाता.
धवो कारांदो कडू आसता. पूण हो कारांदो तासून व्हांवत्या उदकांत पंदरा दीस निवळपाक दवरीर जाल्यार तो खावपाक लायक जाता. धव्या कारांध्यांची चड करून म्हानां करतात. काळे कारांदे खावपाक बरे लागतात. ते भलायकेकय बरे. हे कारांदे उकडून, भाजून वा भाजी करून खातात.
कारांध्यांची लागवड पावसांत करतात, ते खातीर कारांध्याक आयिल्ले कोंब (कारांध्यासकट) रोयतात. वालीक वयर चडपाखातीर एकाद्र्या झाडाचो वा बडयेचो आदार लागता. पावसाच्या दिसांनी हेर वरयावांगडा पोरसांत कारांदोय रोवपाची गोंयांत चाल आसा. कारांध्याचो कंदमुळांनी आस्पाव जाता.
कारांदो सुकोवन ताचें पीठ करून तें मूळव्याध (बीक), आमांश, उपदंश आदी दुयेंसांचेर उपाय म्हूण वापरतात. जपानांत कारांध्यापसून स्टार्च काडटात. वेस्ट इंडीज, दक्षिण अमेरिका आनी आशियासारक्या उश्ण प्रदेशांनी कारांदे खावपाखातीर वापरतात. काश्मीरांत कारांध्याचो लोकर धुवपाखातीर उपेग करतात.
- - डॉ. एस्. एम्. शेट्टी
संदर्भ:
1. Cook, Theodore; ‘The Flora of Presidency of Bombay’, Reprint by Botanical Survey of India (1967), Calcutta;
2. Hill, A.F., ‘Economic Botany’, Tata McGraw Hill Publishing Company.
कारातें:
(मराठी- कारले; हिंन्दी- करेला; गुजराती- कारेलो; कन्नड- हागलकाई; संस्कृत- कंदुरा, करवल्ली, सुषवी; इंग्लीश- कॅरिलाफ्रुट, बिटर गोर्ड; लॅटीन- मॉमोर्डिका चॅरॅंशिया, कूळ- कुकर्बिटेसी).
एक वर्स भर उरपी हे वालीची भारत, मलाय, चीन, श्रीलंका, आफ्रिकेंतलो उश्ण वाठार आदी वाठारांनी लागवड करतात.
जातत्यो पाकळ्यो आशिल्ली द्दिदल वनस्पत. लांबाय ३ ते ६ फूट. हे वनस्पतीक जायत्यो खांदयो आसतात. कांड कोन आनी खाचीं आशिल्लें. पानां सादीं, वाटकुळीं, हाता आकाराचीं, अर्दकुटीं वेगळायल्लीं आनी मात्शीं केंसाळ आसतात. साध्या दावकुलांनी ही वाल वयर चडटा. फुलां गडद हळडुवीं, ल्हान आणी एकलिंगी आसतात. फळ तरनें आसतना पाचवें आसता. पिकिल्लें फळ गडद केसरी, ४ ते ८ इंच लांब आनी कडू आसता. ताचे कातीचेर ल्हान व्हड फोड आसतात (मानग्याचे कातीभशेन). जेन्ना हें फळ चड पिकता तेन्ना फळ फुट्टा आनी तातूंतल्यान शेंदुरी कोराचे बिनोपांग दिश्टी पडटा. बियो १/३ ते १/२ इंच लांब, चेपट्यो, गोबऱ्यो आनी कडेकडल्या भागाक मिरयो पडिल्ल्यो आसतात.
कारातें ह्या फळ भाजेची लागवड उश्ण कटिबंधीय वाठारांत़ कशिल्ल्या, पिकाळ आनी उदकाळ जमनींत करतात. जमनींत १.५ मी. ते २ मी. अंतराचेर आळीं करून, सारें घालून बियो घालतात. ह्या वनस्पतीचें चडशें स्वतंत्र अशें पीक काडिनात. लागवडी उपरांत सुमार दोन म्हयन्यांनी हे वनस्पतीक फळां येवंक लागतात. आळ्यांत खूट लावन ताचेर ही वाल चडल्यार ती बरी वाडटा आनी फळांय भरपूर येतात. धवी, लांब आनी पाचवी मोटवी अश्यो दोन जाती हे वनस्पतींत आसा. धवे वालीक लांब कारातीं येतात. दोन म्ह्यनेमेरेन भाज्जेखातीर तरनीं फळां मेळूंक शकतात. उत्तर भारतांत, उबाळांत 'जेठुया' आनी पावसाळ्यांत 'बारमासिया' अश्यो दोन जाती पिकयतात. 'बरामासिया' हे जातीक वर्सूयभर फळां मेळटात. दक्षिन भारतांत वेगवेगळ्या णव प्रकारांची लागवड करतात.
उपेग :कारात्याचीं फळां भाज्जेखातीर उपेगी पडटात. ताची कोडसाण वचपाक, फोडी करून उदकांत घालतात वा मिठाच्या उदकांत बुडोवन दवरतात. उपरांत तांचे जेवणांत तरेकवार प्रकार करतात. देखीक- फोडी, भाजी तशेंच रायतें, चटणी. फळ थंड आनी पुश्टीक आसून खातकच पचनक्रिया सुदारता, महारोग, मूळव्याध, कामीण, संधिवात, रक्तदोश, उसंरमठ, दमो, अल्सर, स्वासनलिकादाह (Bronchitis) आनी हेर यकृताच्या दुखण्याचेर कारात्याचें फळ उपेगी पडटा. फळांचो रोस साकरेवांगडा जिबेवेल्या घायांखातीर दितात. भाजून फोड तेयकच कारात्याचो लेप लायतात. कारात्याच्या बियांचो काडो दंतांचेर उपेगी पडटा. पाळांचो लेप मुळव्याधाचेर लायतात. पानांचो रोस कृमीनाशक, वातीकारक आनी रेचक आसता. आंगावेलें दूद वाडपाखातीर पानांचो उपेग करतात. रातकुड्डेपण वचपाक पानांचो रोस दोळ्यां भोंवतणी लायतात.
रोग आनी उपाय:
कारात्याक लागपी रोग फुडलेतरेन आसात; मर, केवडा, डाऊनी मिलड्यू, भूरी, कोनीय टिक्का, मोझेक, कीड.
मर: हो रोग पानार, देंठार आनी कांडाचेर पसरून झाड मरता. ज्या जिवांपसून हो रोग जाता तांचो बंदोबस्त करून ह्या रोगाक आळाबंदा हाडूंक येता.
केवडा: बुरशीभशेन, हरितद्रव्यरहित सूक्ष्म वनस्पतींक हो रोग जाता. जाचेखातीर पानांचेर ल्हान हळडुवें वा उदकान भिजेल्लेवरी भाग दिसतात. २८ ग्राम पारायुक्त कवक नाशक, २८ ते ३२ लिटर उदकांत भरसून तातूंत बियो पांच मिनटां बुडोवन लायतात. पिकांचेर ताम्रयुक्त कवकनाशकाचो फवारो मारतात.
