ताची बंदखणींतल्यान सुटका जाली. भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केला.
- - कों. वि. सं. मं.
कारीट:
(मराठी- कारीट, टकमकी; हिंन्दी- जंगली इंद्रायन, हिंसलांबी; गुजराती-कोठीबान; संस्कृत- विशाला; लॅटीन- कुकुमिस ट्रायगोनस; कूळ- कुकर्बिटेसी).
कारीट हें पावसाळ्यांत जावपी फळ. हें फळ वालीक जाता. काट्टाचे वालीक काट्टीण म्हण्टात. ही आपुणशीच जावपी वाल.भारताच्या सगळ्या भागांनी ही वाल दिश्टी पडटा. तेचपरी श्रीलंका, मलाया, उत्तर ऑस्ट्रेलिया, अफगाणीस्तान आनी इराण ह्या वाठारांनीय ही वाल दिश्टी पडटा.
पयलो पावस पडलो तशें काट्टाचें बीं किल्लता आनी तेचेपसून वाल जाता. काट्टीण चड करून शेणागायरेकडेन वा जंय शेण आसता, असल्या जाग्यांनी जाल्ली दिश्टी पडटा. हाचें कारण म्हळ्यार गोरवां काट्टां खातात, तांणी खाल्ल्या काट्टांच्यो बियो तांच्या शेणांतल्यान जमनीर पडटात आनी तश्योच उरतात पावसांत ह्या बियांक कोंब येवन ताच्यो वाली जातात. पावसभर गोरवां काट्टीणीक तोंड लायनात, मात पावस सोंपलो तशीं गोरवां काट्टां आनी काट्टीण दोनूय खातात.
काट्टाची वाल आनी पानां खरखरीत आसतात.. तिचीं पानां पांच कोनशांची (हाता आकाराचीं) आसतात. वालीच्या कांडापरस पानां कमी खरखरीत आसतात. ही खरखरसाण सुयेपरस बारीक आंगभर पातळिल्ल्या कांट्यांक लागून येता. पानां कणकणी ही वाल लांब हात (tendrils) सोडटा. ताका लागून ते वालीक झाडार चडपाक येना. ती जमनीरूच चड पातळता.
काट्टीणीक हळडुव्या रंगाचीं फूलां येतात. ह्या फुलाक एकामेकांक दशिल्ल्यो पांच पाकळ्यो आसतात. देखून फुलाचो आकार एकाद्र्या कोपासारको दिसता. फुला वांगडा तोरो आसता आनी त्या तोऱ्याचें उपरांत काट्ट जाता.
तोरो ल्हान आसतना, ताच्या आंगार सांसवां सारके दिसपी काळे कांटे आसतात. कारीट जून जालें म्हण्टकच हे कांटे झडून आंग सुळसुळीत जाता. कारीट आनी काट्टीण दोनूय पूराय कोडू आसतात. कारीट आकारान लांबट वाटकुळें आसता. सुरवातीजा ताचो रंग पाचवो आसता, उपरांत तें जून जाता आनी धवसार जायत वता. पिकतकच मात कारीट मोव जाता. वाल सुकतकच कारीट झडटा.
काट्टाभितर खूब बियो आसतात, त्यो आठ ते धा खणांनी गोरोपांत रचिल्ल्यो आसतात. बियो धव्या रंगाच्यो, मोटव्यो आनी चपट्यो आसतात. दिवाळेच्या अदमासाक काट्टां जून जावन तयार जातात.
हिंदू धर्माचे लोक काट्टाक नरकासुराचें प्रतीक मानतात. दिवाळे दिसा सकाळीं न्हावन, तुळशीकडेन दाव्या पांयान कारीट फोडटात आनी ताचो कुडको मोडून खातात. अशें हें कारीट फोडप म्हळ्यार नरकासुराक मारप असो लोकांमदीं समज आसा. दिवाळे दिसा कारीट उश्टायलेबगर कांयच खावंक जायना, अशें मानतात. दिवाळेच्या आदल्या दिसा म्हळ्यार आश्विन वध्य त्रतोदशी दिसा उदकाच्या आयदनांक फुलांवांगडा काट्टां गुंथून केल्ल्यो माळो बांदपाची चाल आसा. अश्यो माळो बांदून सजयल्ल्या उदकाच्या आयदनांनी त्या दिसा घरांत उदक हाडटात.
धेणलो पाडव्या दिसा कांय गांवांनी आंगणांत शेणाचो गोठो करपाची (गोठ्याची आकृती) चाल आसा. ह्या गोठ्यांत व्हीर तोंपून, व्हिरांच्यो पांय, शेंपड्यो लावन तीं गोरवां म्हूण दवरपाची चाल आसा. काट्टाचीं अर्दां भितल्ल्यो बियो काडून पोकीं करतात आनी तीं आयदनां मानून तातूंत गोठ्यांत दूद-धंय तापत दवरतात वा घालून दवरतात.
कारीट हें वखदी फळ. तें काडून दवरीत जाल्यार घरांत वर्सभर उरता, पूण तें तांदळाच्या कुंड्यांत घालून दवरचें पडटा. पांयार रगत पडून सुजत जाल्यार कारीट फोडून पांयार घालतकच सूज देंवता. हाता-पायांच्या बोटांक कॉर जायत जाल्यार काट्टाक बुराक मारून तें बोटाक लायतात. ह्या उपायान कोर भितल्ल्या भितर पोकी जाता, म्हळ्यारूच इन्फेक्शन काडून उडयता. कारीट खावप भलायकेक बरें, ल्हान पाडकांक दुदको जायत जाल्यार काट्टीणीचो पालो खावयतात.
- - कों. वि. सं. मं.
कारे, दामोदर अच्युत:
(जल्म: ४ मार्च १९०९, काकोडें - गोंय; मरण: २३ सप्टेंबर, १९८५)
नामनेचो गोंयकार मराठी कवी. मुळावें शिक्षण कवळें आनी मडगांवच्या दामोदर विद्यालयांत घेतलें. उपरांत सेगुंदग्राव आनी लिसावाचें पोर्तुगेज शिकप पुराय केलें. १९२५ वर्सा तो दामोदर विद्यालयांत शिकोवपाची नोकरी करूंक लागलो. उपरांत १९२४ वर्सा, पुरुषोत्तम श्रीनिवास सुकेरकार हाणें उजवाडाक हाडिल्ल्या ’हिंदू’ ह्या नेमाळ्यांत, संपादक दत्तात्रय व्यंकटेश पै हाचो सहाय्यक म्हूण तो काम करूंक लागलो. १९२७ वर्सा सावन तो थंयचें पुराय वेवस्थापनाचें काम पळेतालो. थंयच तो साहित्य समालोचनात्मक लेखनूय करतालो.
फ़ुडें मडगांव वाठारांत ताणें आपलो ’गोमंतक’ छापखानो सुरू केलो. भुरगेपणासावन ताका वाचपाची आवड आशिल्ली. तरणेपणांत बाकीबाब बोरकाराकडेन वळख जाल्ल्यान काव्य आनी साहित्य हाचेकडेन ताचो दाट संबंद आयलो.
१९२५ वर्सा म्हळ्यार पिरायेच्या सोळाव्या वर्सा ताणें बरयल्ल्या ’ह्ह्दय मंदिर’ हे कवितेक लागून ताका बरीच नामना मेळ्ळी. १९३० वर्सा सावन सां. घ. कंटक हाच्या ’सुबोध’ ह्या म्हयन्याळ्यांत ताचे काव्य समीक्षेचेर लेख उजवाडाक येताले.
गोंयाभायल्या ’रत्नाकर’, ’प्रतिभा’, ’यशवंत’, ‘बागीश्वरी’, ‘जोत्स्ना’, ‘पारिजात’ ह्या नेमाळ्यांनी ताच्यो कविता उजवाडाक आयल्यात.
१९३४ वर्सा ताचो ’नंदादीप’ हो कवितां झेलो उजवाडाक आयलो. हाचे उपरांत ताणें जायत्यो कविता रचल्यो पूण त्यो पुस्तकरुपान लोकांमेरेन पावल्यो नात. बारीकसाणेन केल्लें नियाळ, सैम, गिन्यानी कल्पकतेचो अप्रूप आविश्कार, शांत आनी सात्विक भावांचें पडबींब ताचे कवितेंत दिसून येता. ताची ’स्मरूनी गोमन्त देवी’ ही कवीता खूब गाजली.
साहित्या वांगडाच ताणें तरणेंपणात हेर मळारूय वावर केला. समाज सेवा संघ आनी गोमंत विद्यानिकेतन ह्या संस्थांनी ताणें तळमळीन वावर केला. पद्य लेखना वांगडाच ताणें गद्य आनी टीकात्मक लेखन, तशेंच
