वादासावन वेगळावन अभौतिक नैरात्मवाद ह्या स्वरूपांत ताका दिशा दिली. बुध्दान आत्म्याचें वर्णन निशेधात्मक पद्दतीन केलां. रूप, वेदना, संज्ञा, संस्कार आनी विज्ञान हे पांच स्कंध आसून, ते म्हळ्यार आत्मो न्हय अशें म्हळां. जीव, आत्मो, सत्ता हीं उतरां बौध्द दर्शनांत समान पांवड्याचेर येतात. बुध्दाच्या मतान उतराच्या आदारान अभिप्रेत करपी वस्त म्हळ्यार स्वतंत्र सत्ता नासून तें जायत्या धर्माचें नामकरण जावन आसा. बुध्दान वेव्हारीक रुपान आत्म्याचो निशेध करूंक ना तर तो पारमार्थिक रूपान केला. लोकवेव्हारांत पंचस्कंधाचो चोमो ह्या रूपांत आत्म्याची सत्ता आसा. पूण तातूंत आत्मो नांवांचो वेगळो पदार्थ जावं वस्त ना अशें बुध्दाचें म्हणणें आसा. आत्मवादाचें खंडन करतना बुध्द म्हणटा-
आत्मवादी दादलो आत्म्याचें स्वरूप समजून घेनासतना, ताच्या कल्याणाखातीर नानातरांची यज्ञयागादी सत्कृत्यां करता. देखीकः एकाद्रो दादलो देखीकः एकाद्रो दादलो देशांतल्या सगळ्यांत सुंदर आनी शिरवंत चलयेचेर मोग करता. ताणे ते चलयेक केन्नाच पळोवंक ना. तिचे रंग, रूप, आकार गूण हातूंतल्या कसल्याच गजालींची ताका खबर ना. तिचें नांव आनी योत्रय खबर ना. पूण अशें आसुनूय ताचें तिचेर मन जडलां, तर तो दादलो लोकांभितर पिसो थारतलो. तेपरी आत्म्याचे गुणधर्म समजनासतना ताच्या पारलौकीक सुखाखातीर यज्ञयागादी कृत्यां करप हेवूय पिशेपणाचें थारतलें.
बृह्दारण्यक उपनिषदांत ‘आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति’ म्हळ्यार आत्म्याच्या इत्सेखातीर सगळ्यो गजाली प्रिय जातात अशें म्हळां. हांचो अर्थ संवसारांत सगळ्यांत प्रिय वस्त ‘आत्मो’ जावन आसा. ह्याच आत्म्याच्या सुखाखातीर मनीस वासनातृप्तीची इत्सा धरता. पूण हो विकार जावं इत्सा बुध्दाक मान्य ना. तेखातीर काम निर्माणूच जावंचो न्हय म्हूण ताणे नव्या मार्गाची दीक्षा दिली. तांची विचारधारा एका नव्या मार्गान मुखार गेली. तो म्हणटा-
‘आत्म्याचें अस्तित्वच सगळ्या अनर्थाचें मूळ जावन आसा. आत्म्याचें अस्तित्व मानिल्ल्यान अहंकार मनशाचे कुडींत येवन रावता. आत्मो सुखान रावचो म्हूण जीव शरिराक नानातरेचें सुख दिता. सुख मेळोवपाच्यो वेगवेगळ्यो वाटो सोदपाक लागता. हे खातीर आत्म्याचो निशेध करप हो काम आनी हेर विकाराचेर जैत मेळोवपाचो सादो आनी सोपो उपाय. बुध्दाच्या उपदेशाचो परिणाम फुडल्या काळांत जायत्या बौध्द गुरूंच्या ग्रंथांत जाल्लो वाचूंक मेळटा. ह्या आचार्यांनी अनात्मवादाची व्याख्या फुडलेतरेन केल्या.
आत्मविशयांत बुध्दान संघातवाद आनी संतानवाद अशे दोन वाद आपणायल्यात. अशे थेरवादी नागसेनान सांगलां. आत्मो हो रूप, वेदना, संज्ञा, संस्कार आनी विज्ञान ह्या पांच गजालींचो संघातमात्र आसा. ज्या मनशाक आमी नांवान उलो करतात तेन्ना तो मनीस म्हळ्यार वयल्या पांच स्कंधांचो चोमो आसता. आत्मो कोणूय, एकच, कूटस्थ वा नित्य नासून, तो नित्य परिवर्तन घडवपी स्कंध आसा. पूण बुध्दाच्या मतान आत्मो हो स्कंधाच्याकय भिन्न वा अभिन्न ना, म्हूण संघातवाद ही बुध्दाली शिक्षा-दीक्षा आशिल्ली हें निश्चितपणान म्हणपाक जावंचें ना.संतानवाद, आत्मो संतानरूप आशिल्ल्याचें सांगता. भौतिक आनी मानसीक, बाह्य आनी आभ्यांतर (भायर आनी भितर) इंद्रिय आनी इंद्रीयग्राह्य अशा वस्तूंचो आत्मो हो संतान आसा. सर्वास्तिवादी बौध्दांचें हें मत आसा. बुध्दाचो अनात्मवाद ताणी संतानवाद ह्या रूपान आपणायला. आत्मो म्हळ्यार अभाव रूप वस्त न्हय तर ती नित्य अशी वस्त. मात ती एका जाग्यार थीर नासून बदल घडोवपी आसा. आत्म्याचे घटक क्षणीक आनी विपरिणामधर्मी आसात. उदकाचो प्रवाह आनी दिव्याची जोत ही उदकाची आनी उज्याची संतान आसात, तर आत्मो हो फकत स्कंधाचें संतान आसा.
वात्सीपुत्रीय बौध्दांनी आत्म्याक पुद्गल वा द्रव्याचो पर्याय मानला. पूण वसुबंधू आपल्या अभिधर्मकोशांत ह्या मताचें खंडन करता. ताच्या मताप्रमाण पुद्गलवाद निमाणे शाश्वतवादाकडेन संधान जोडटा. हो तातूंतलो दोश जावन आसा. विज्ञानवादी आनी योगी हांच्या मतान आत्मो म्हळ्यार फकत केवल विज्ञान जावन आसा. सौत्रांतिकांनी आत्मविज्ञानाक सत् आनी धरूव मानला; पूण नित्य मानूंक ना. वेदान्तांत आत्मो नित्य आसा. तशेंच धरूव आनी नित्य ह्या उतरांचो सर्वसादारण अर्थूय एकूच आसा. हे नदरेन सौत्रांतिक वाद वेदान्ताक खूब लागीं आयला. वसुबंधून जाका विज्ञप्तिमात्र मानला, तो तर वेदान्तांतल्या नित्य आत्म्यापरस वेगळो ना.
अनात्मवादाचे सिध्दान्त मुखावेल्या प्रमाणे आसात. 1. पांच स्कंधांक आत्मो समजप योग्य न्हय, कारण तांकां वेगवेगळ्या पिडांनी ग्रासल्यात. 2. पंचस्कंध अनित्य म्हळ्यार दुःखा आसात ताका लागून ते आत्मे जावंक शकनात. 3. जर पंचस्कंध म्हळ्यार आत्मो न्हय तर तांच्यासावन निर्वेद जोडून घेवपाक जाय. तशें जाल्यारच तांच्यासावन निर्वाणाचो लाव जावंक शकता. 4. जोवेळमेरेन आत्मग्रह्या आसता,तोवेळमेरेन आत्म्याच्यो बोध, बंधन, आसक्ति ह्यो गजाली ताका उरतल्यो. आत्म्याक नित्य आनी सत् मानल्यार लेगीत खरी अनासक्ति वा विरक्ति जावची ना. खऱ्या अनासक्तिबगर मोक्ष वा निर्वाण मेळूंक शकचेना.
वयल्या कांय कारणांखातीरच बुध्दान अनात्मवादाचो उपदेश केलो.
बुध्दाच्या उपदेशाफाटल्यान त्याकाळाचे परिस्थितीचो विचार आशिल्लो. वैदिक आत्मवादांत कितले तरी दोश भरसल्ले. आत्म्याच्या पारलौकिक कल्याणाखातीर यज्ञयाग आनी जनावरांची हत्या सगळेकडेन चलताली. आत्मो हो सगळेकडेन एकरूप आनी सम मानपी वेदान्ती वेव्हारांत मात तशे वागनाशिल्ले. जीव हे ऊंच-उणाक आसात आनी तांच्याय जातीचे भेद आसात अशेतरेन तांचो वेव्हार चलतालो. वैदिक आत्मवादांतल्या आचार विचारांतली विसंगती बुध्दाच्या लक्षांत आयली. वायट तत्वां ना करपाक बुध्दान अनात्मवाद नांवांचो एक नवो वाद लोकांमुखार दवरलो. अनात्मवादाच्या सिध्दान्तात यज्ञादि पुण्यकर्माची पोकेपणा ताणे सिध्द केलीं. अनासक्ति आनी समचर्या ह्या आपणाल्या दोन मतांक त्यावरवीं ताणें आदार मेळोवन दिलो. चौऱ्यांयशी सिध्दय बुध्दाचें मत आपणावपी आसले. ताणीय अनात्मवादाचो प्रचार केलो. ताचे अनुवर्ती नाथपंथीय अर्धबौध्द आनी अर्धयोगी आसले. तांच्या साहित्यांत अनात्मवाद हो आध्यात्मिक जिवीताची प्रेरणा आनी अध्यात्मांतली चरस अनुभूति ह्या रूपांत दिसून येता. निर्गूनिया संत आनी सूफी संत ङांचेरय अनात्मवादाचो प्रभाव पडिल्लो दिसून येता.
अनात्मवाद हो तसो मौनवाद जावन आसा. अनात्मवादाचेर बुध्दा फुडले प्रस्न विचारपाक आयिल्ले. 1. जीव शरिरापरस भिन्न काय अभिन्न? 2. तथागत(बुध्द) मरणाउपरांत उरता काय ना? 3. काय रावता आनी रावय ना? 4. काय रावचें ना आनी रावत आसता?
बुध्दान ह्या सगल्या प्रस्नांची उत्तरां मौनानच दिल्यांत. बुध्दाच्या ह्या मौनाचेर जायत्या बौध्द तशेंच बौध्देतर विद्वानांनी आपलीं वेगवेगळीं नतां मांडून मौनवाद वा अनात्मवादाचो कीस काडला.
-काें.वि.सं.मं.
अनाथाश्रमः अनाथ, दुर्लक्ष जाल्ल्या अपंग बेवारशी जावं भायले जातीच्या उबंत भुरग्यांक, बायलांक आनी जाणट्या- म्हाताऱ्या मनशांक आश्रय दिवपी संस्थेक ‘अनाथाश्रम’ अशें म्हणटात. दळिद्र, अपघात, फटाेवप, घटस्फोट, भुरग्यांक आनी बायलांक सोडून दिवप, आंकवारापणांत वा विधवा आसतना आवय जावप ह्या कारणांक लागून अनाथांचो आंकडो वाडटा. तांची विस्कळीत जाल्ली जीण थीर बसोवपाक यत्न करप हें समाजहिताचे नदरेन खूब गरजेचें. अशा वेळार कांय काकळूतेस्त आनी उदार मनाचे मनीस त्या दुर्दैवी जीवांक आदार दिवपाक फुडें येतात आनी संघटित जावन अनाथाश्रमासारक्यो संस्था स्थापन करतात. रशियासारके कांय आडवाद जावन सोडले, जाल्यार सगळ्या देशांनी खाजगी रितीन चलयल्ले अनाथाश्रम दिसून येतात. सरकाराकडल्यान आनी गिरेस्त दुडवांकारांकडल्यान अशा संस्थांक मदत
