ह्यो गजाली खूब चपळायेन करच्यो पडटात. कुस्तींतले मुखेल डावपेच अश
१. उब्यांनी करपाचो डावपेच
२. प्रतिस्पर्ध्याचेर मुखावयल्यान करपाचे डावपेच
३. बशिल्ले स्थितींत एकामेकांचे दावे वा उजवे वटेन करपाचे डावपेच.
तेभायर एकलंगी टांग, भितरली आनी भायली टांग, मुलतानी, धोबीपछाड, घिस्सा, लुकान, पट काडप, उखड, स्वारी, कलाजंग, हरणफाद हीं कुस्तींतल्या मुखेल डावपेचांचीं नांवां आसात. दसरंग करप, डंकी वा डूब घेवप ह्यो प्रतिस्पर्ध्याचे पागडेंतल्यान सुटपाच्यो तोडी आसात.
नामनेचे भारतीय कुस्तीगीर: भारतीय मल्लविद्येचें व्ह्डपण जगाक पटोवन दिवपी जगज्जेत्या गामाचें नांव अज्रंवर जालां. इ.स. १९१० त ताणें लंडन हांगा कुस्तीचें संवसारीक वस्तादपण मेळयलें. गामाचो धाकटो भाव इमामबक्ष हो गामासारकोच नामनेचो मल्ल आशिल्लो. ह्या दोगांयच्या तोडीचो गुंगा नांवाचो पैलवानूय नांवाजिल्लो आसा. गुलाम अलिया हाणें इ.स. १९०२ त युरोपांतल्या सगळ्या नामनेच्य मल्लांक हरोवन ‘रुस्तम-ए-हिंद’ ही पदवी मेळयली. कल्लू अलिया आनी ताचो चलो गामा कल्लू हेय व्हड तांकीचे मल्ल आशिल्ले. अहमदबक्ष ह्या मल्लान इ.स. १९१२ त युरोपांअत वचून थंयच्या मध्यमगट वजनाच्या सगळ्या नामनेच्या पैलवानांक हरयले. भारताच्या नामनेच्या वेवसायीक कुस्तीगीरांभितर दारासिंग आनी किंग काँग हांचीं नांवां घेतात. सद्याचे नामनेचे भारतीय कुस्तीगीर अशे: कतार्रसिंग, युवराज पाटील, सुरेशकुमार आणी गुरुमुखसिंग.
भारताची ऑलिंपिक खेळांतली कामगिरी: इ.स. १९२० त सर दोराबजी टाटा हाच्या पालवान कांय कुस्तीगीर खेळगड्यानी अँटवर्प ऑलिंपिक खेळांत वांटो घेतलो. तातूंत बडोद्याच्या शिंदेन बरो खेळ केलो. तेउपरांत इ.स. १९४८ च्या लंडन ऑलिंपिक खेळांसर्तींत भारताच्या खाशाबा जाधव हाणें फ्रि-स्टाइल कुस्तीच्या फ्लायवेट गटांत दोन कुस्त्यो जिखून सवो क्रमांक मेळयलो. फुडें इ.स. १९५२ च्या हेलसिंकीच्या ऑलिंपिक खेळांत मात ताणें बँटमवेट गटांत तिसरो क्रमांक मेळोवन भारताक एकूच ब्राँझ पदक मेळोवन दिलें. तेच सर्तींता के. डी. माणगावे हाचो पांचवो क्रमांक लागलो. इ.स. १९५६ च्या मेलबोर्न ऑलिंपिक खेळांत भारताचो बी. सिंग हाणें एक कुस्ती जोखली. इ.स. १९६० च्या रोम हांगा जाल्ल्या खेळांत भारताचे उदयचंद, ग्यान, एस्. श्याम, महादेवसिंग हांणी आपापल्यो पयल्यो फेरयो जिखल्यो आणी सज्जनसिंग हाणें दोन फेरयो जिखल्यो, पूण फुडें तांचो प्रभाव पडलोना. इ.स. १९६४ च्या टोकिओ खेळांसर्तींत फ्रि-स्टाइल कुस्तींत भारताचो विश्वंभर सवो आयलो. गणपत आंदळकर, मारुती माने, जीत सिंग, माधोसिंग, बंडू पाटील आनी मालवा हे तिसरे आनी चवथे फेरयेमेरेन गेले पूण फुडें बाद जाले. ग्रीको-रोमन पध्दतीचे कुस्तींत विश्वंभर तिसरे फेरयेंत आनी मालवा दुसरें फेरयेंत बाद जाले. हे नवे पध्दतीच्या कुस्त्यांची व्हडलीशी संवकळ नाशिल्ल्याकारणान कांय खेळगड्यांक दुखापती जाल्यो. इ.स. १९६८ च्या मेस्किको हांगा जाल्ल्या खेळांसर्तींत भारतीय कुस्तीगीर व्हडलेशे चमकलेनात.
कुस्तीक चामना दिवपी उपक्रम: कुस्तीक चालना दिवपाखातीर अखिल भारतीय पांवड्याचेर दिल्लीक १९५९ त ‘इंडियन स्टाइल रेसलिंग फेडरेशन ऑफ इंडिया’ हे मध्यवर्ती संस्थेची थापणूक जाली. तिचेवरवीं हिंदकेसरी पदवेखातीर जड वजनाच्या अखिल भारतीय कुस्तीगीरांच्यो खेळांसर्ती सुरू जाल्यो. पयलो हिंदकेसरी जावपाचो भोवमान महाराष्ट्रांतल्या कोल्हापूरच्या श्रीपती खंचनाळे हाणें बुत्तसिंगाक हरोवन मेळयलो. तेउपरांत गणपत आंदळकर (१९६०) आनी मारुती माने (१९६५) ह्या महाराष्ट्रीय पैलवानांनी हो भोवमान मेळयलो.
मल्लविद्येची आश्रयभूंय आशिल्ल्या महाराष्ट्रांत कोल्हापूरच्या शाहू छ्त्रपतीचो काळ हो मल्लविद्येचो वैभवकाळ अशें मानतात. ह्या काळांत मल्लविद्येक बरो राजाश्रय मेळ्ळो. ल्हानव्हड संस्थानिक आपल्या दरबारांत नामनेचे मल्ल दवरून घेताले. गांवांगांवांनी जात्रा, दबाजे, उरूस हांच्या निमतान कुस्त्यांचे खेळ जाताले. ह्याच काळांत नामनेचे तालीमखाने तयार जाले. कोल्हापूराक अखिल भारतीय कीर्तीचें खास कुस्तीखातीर अशें खासबाग मैदान तयार केलें. हातूंत भारतांतल्या नामनेच्या मल्लाच्यो कुस्त्यो जातात. श्रीपती खंचनाळे, गणपत आंदळकर, मारुती माने हे हिंदकेसरी पदकाचे मानकरी तशेंच खाशाबा जाधव, श्रीरंग जाधव, माणगावे मास्तर असले ऑलिंपिक खेळांसर्तींत वांटो घेतिल्ले मल्ल हेच मातयेंत तयार जाले.
महाराष्ट्रांत कुस्तीक फाटबळ दिवपाखातीर स्वारंत्र्याउपरांत पुणे तालीम पंगडान फुडाकार घेतलो आनी पैलवानांक उत्तेजन दिवपाचो नवो उपक्रम सुरू केलो. हातूंतल्यानूच फुडें ‘महाष्ट्र राज्य कुस्तीगीर परिषदे’ची निर्मिती जाली. हे परिशदेचें पयलें अधिवेशन पुणें हांगा १९५३ त भरिल्लें. हे परिशदेक महाराष्ट्र राज्य सरकाराचो पुराय पालव मेळपाक लागलो. फुडलीं अधिवेशनां मुंबय, सोलापूर, सांगली, नागपूर ह्या महाराष्ट्रांतल्या मुखेल शारांत भरत गेलीं. हेच परिशदेच्या अधिवेश्नांत ‘महाराष्ट्र केसरी’ पदवीखातीर कुस्त्यो घेवपाचें थारायलें आनी तेचप्रमाण १९६१ त औरंगाबादच्या अधिचवेशनांत कोल्हापूरच्या दिनकर दह्यारी हाका पयली ‘महाराष्ट्र केसरी’ ही पदवी मेळ्ळी. तेउपरांत भगवान मोरे, गणपत खेडकर हांणी हो भोवमान मेळयलो. १९६३ त सातारा हांगा जाल्ल्या अधिवेशनांत नवे कुस्तीगीर, कुस्तीशिक्षक, महाराष्ट्र केसरी पदाचे जैतिवंत-उपजैतिवंत, आदले नामनेचे कुस्तीगीर हांकां वर्सुकी मानधन दिवपाविशीं केल्ल्यो शिफारशी महाराष्ट्र सरकारान मान्य केल्यो. ह्या खेळाखातीर वावर करपी संस्थांक आतां अनुदान मेळपाक लागलां. महाराष्ट्रांतली वयर उल्लेख केल्ली संस्था ‘मध्यवर्ती इंडियन-स्टाइल रेसलिंग फेडरेशना’क संलग्न आसा.
जागतिक पांवड्याच्या ऑलिंपिक खेळांसर्तींत ग्रीको-रोमन आनी फ्री-स्टाइल पध्दतींच्या कुस्त्यानी भारतीय मल्ल खासा कामगिरी करूंक शकना. कारण ह्या कुस्त्यांचे पध्दतींत कुस्तीगीरांक बनियन, चड्डी आनी बूट घालून शेंदरेचेर (mat) कुस्ती खेळची पडटा आनी भारतीय कुस्तीगीरांक हाचो व्हडलोसो सराव ना. तशेंच ह्या कुस्तीप्रकारांनी प्रतिस्पर्ध्याक हरोवपाचे डावपेच आनी नेम भारतीयांक नवे आशिल्ल्यान तांच्या शिक्षणाची वेवस्था आतां ‘नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ स्पोर्ट्स’ – पतियाळा हांगा केल्या. कुस्तीच्या मळार बरी कामगिरी करपी कुस्तीगीरांक भारत सरकारावरवी< ‘अर्जुन खेळ पुरस्कार’ दितात.
- - कों. वि. सं. मं.
कुळकायदो:
ह्या कायद्यांत शेताचे आनी हेर पिकावळीचे जमनीचे, कुळ आनी भाटकार हांचेमदले नेम आनी अटी आस्पावतात.
पूर्विल्ल्या काळांत सामके अल्पसंख्य लोक, जे गिरेस्त आसले तेच चडशी जमीन भोगताले. कितल्याशाच भाटांची तांचेकडेन मालकी आसताली, देखून तांकां ‘भाटकार’ अशें म्हण्टाले. आपल्या शेतां-भाटांची देखरेख करपाखातीर आनी जमनीची पिकावळ काडपाचें काम ते भाटांत रावतल्यांक दिताले. शेताचें आनी झाडांचे पुराय पीक चड करून भाटकारूच भोगतालो. आपल्याक भाटांत रावपाक दिवप ही काम करतल्याचे नदरेन एक व्हडली मदत जावन आसली. मागीर जसो जसो काळ बदलत गेलो, तशें भाटकारांक काम करतल्यांक कांय टक्के पिकावळ दिवप भाग पडलें. हाचें मुखेल कारण म्हळ्यार लोकांमदीं निर्माण जाल्ली मनशाच्या ह्क्कांविशींची जाणविकाय.
भाटकारांकडेन खूब जमीन आशिल्ल्याकारणान तांकां सगळे जमनीचेर नदर दवरप शक्य नाशिल्लें. कांय जाणांचीं शेतां आनी जमनी बर्योयच पयस आसल्यो. अशे परिस्थितींत आपले जमनीचेर नदर दवरपाक आनी पिकावळ काडपाखातीर भाटकारांनी कांय लोकांक हक्क दिले. तांकां ‘कुळ’ हें नांव पडलें. पिकावळीचो कांय थाराविक वांटो भाटाकाराक दिवचो पडटालो, ताका ‘खंड’ अशें म्हण्टाले. पूण इतलेंय आसून काम करपी लोक धादोस आनी संतुश्ट नासले. कित्याक तर
