भाटकार चडशी पिकावळ खंड म्हूण घेतलो आनी इतलेंय आसून कसल्याय कारणाक लागून कुळाचे संबंद तोडूंक शकतालो. हाकालागून शेतकामत्यांक शेतांत काम करपाची आनी हेर पिकावळीची लागवड करपाची -उमेद नासली. अशे परिस्थितींत काम करपी लोकांचो आंकडो लोकसंख्याच्या सुमार ७०-८० टक्के आसलो. लोकांचो वाडटो निरुत्साअ नदरेमुखार दवरून ल्हवल्हव कुळकायद्याचो जल्म जालो. भारत देशांतल्या विंगड विंगड राज्यांनी परिस्थितीप्रमाण वेगवेगळे कुळकायदे अस्तित्वांत आयले.
गोंयांत १९६४ वर्सा कुळकायदो (Agricultural Tenancy Act, 1964) संमत जालो. ह्या कायद्याचें स्वरूप थोडेभोव हेर राज्यांतल्या कुळकायद्यांभशेनूच आसा. हो कायदो शेतांक आनी माड, सुपारी, काजू आनी आंबे हांचे पीक आशिल्ले जमनीक लागू पडटा. ह्या कायद्याचीं म्हत्वांचीं कलमां अशी:
१. ह्या कायद्याप्रमाण कुळाची कबलात ही लेखी वा तोंडी आसूंक शकता, थाराविक वा बेमुदत काळाखातीर आसूंक शकता. पूण जमनीच्या हक्काचो मोबदलो खंडाच्या स्वरुपांत दिवपाक जाय.
२. जेन्ना एक मनीस कुळ वा कुळ न्हय हो प्रस्न उप्रासता, तेन्ना तो प्रस्न सोडोवपाखातीर मामलेदार कोर्टाक ह्या कायद्याप्रमाण हक्क दिल्यात. ह्या मामलेदाराची नेमणूक सरकार करता.
३. खंडाचें स्वरूप पयशानींच आसपाक जाय, अशें ना. पिकावळीचो कांय वांटो खंड म्हूण शेतकारान भाटकाराक दिंव येता.
४. हो कायदो चालीक लागचे पयलीं आशिल्ल्या कुळाचें स्वरूप पारखुपाविशींच्यो कांय म्हत्वाच्यो सुचोवण्यो ह्या कायद्यान दिल्यात.
५. जमनीच्या स्वरूपाविशीं म्हळ्यार जमीन शेताची वा शेताची न्हय ह्या प्रस्नाचेर तंटो उप्रासलो जाल्यार तोय सोडोवपाची जापसालदारकी ह्या कायद्यान मामकेदाराकडेन सोंपयल्या.
६. जर एका कुळाचे जमनीविशीं आशिल्ले हक्क भाटकार काडून घेवपाक सोदीत जाल्यार कुळ रोखडोच मामलेदार कोर्टांत वचून तात्पुरतो कोर्टाचो हुकूम (Temporary Injunction) घेवन भाटकाराक जमनीचेर हस्तक्षेप करपाक बंदी घालूंक शकता.
७. कुळाचे संबंद कायदेशीर तरेन कुळ वा भाटकारूय सोंपोवंक शकता. कुळान आपले वटेन संबंद सोंपोवपाखातीर मामलेदाराक अर्ज करपाक जाय. जर एके जमनीचीं जायतीं कुळां आसात तर ताणीं सगळ्यानी अर्ज करपाक जाय. भाटकार – कुळाचे संबंद सोपोवंक सोदता जाल्यार ताचीं कारणां अशीं आसात: खंड वेळार फारीक करप ना, जमनीची नासाडी वा लुकसाण करप, जमनीचे हक्क दुसर्या क दिवप, जमनीचे वांटे करप, शेताची लागवड सोडून दुसर्याए कामाखातीर जमनीचो उपेग करप, जमनीचो उपेग स्वता करप ना. पूण कुळाचे संबंद सोंपोवचेपयलीं भाटकारान कुळाक कमीत कमी ९० दिसांची नोटीस दिवपाक जाय. नोटीस दिवन जातकच मागीर भाटकार मामलेदाराकडेन कुळाचे संबंद सोडोवपाखातीर अर्ज करपाक शकता.
८. जर एका भाटकाराक कुळाकडेन आशिल्ली जमीन विकपाक जाय, तर ताणें पयलीं कुळाक विचारपाक जाय. ताणें कायद्याप्रमाण कुळाक ९० दिसांची एक नोटीस धाडची पडटा. कुळाक विचारीनासतना जर एक भाटकार जमीन विकपाक फुडें सरलो जाल्यार तो वेव्हार कयदेशीर जायना. नोटीस धाडटकच कुळान जमीन विकत घेवपाविशीं हयकार दिलोना जाल्यारूच मागीर भाटकार दुसर्याय कोणाकूय ती जमीन विकपाक मेकळो आसता.
९. आनीक एक म्हत्वाची तरतूद ह्या कायद्यांत केल्या आनी ती म्हळ्यार जेन्ना एक ‘कुळ’ मरता, तेन्ना ताचे कुळाचे संबंद नश्ट जायनात. तर मेल्ल्या मनशाच्या वारसदारांक (Legal Heirs) कुळाचे हक्क आपसुकूच. मेल्ल्या कुळाचे वारसदार कोण आनी हक्क कोणाक वचचे हाचेर तंटो उपस्थित जायत जाल्यार तो मामलेदार कोर्टांत चवकशी करून सोडोवंक मेळटा.
१०. तशेंच ह्या कायद्यान कुळांचेर जमनीचे बारीक कुडके करपाक आनी पोट-कुळांचे संबंद प्रस्थापित करपाचेर बंदी घाल्या. पोट-कुळांचे संबंद घडोवन हाडपाविशींची बंदी विधवा बायलां, अपंग मनीस आनी सान पिरायेच्या भुरग्यांक (minors) लागू पडना.
११. कुळाकडेन आशिल्ली जमीन कोर्टाच्या निवाड्याखाला विकपाक वा जप्त करपाक ह्या कायद्याची बंदी आसा.
१२. कुळांनी भाटकारांक दिवपाच्या खंडाविशींची एक म्हत्वाची तजवीज ह्या कायद्यांत केल्ली आसा. हो कायदो चलणुकेंत येवचे पयलीं भाटकार पिकावळीचो चडसो वांटो खंडाच्या रुपान आपणाक दवरताले. पूण ह्या कायद्याप्रमाण पिकावळीचो चडांत चड एक षष्ठांश वांटो भाटकारान खंड म्हूण मागूं येता. कुळान हो खंड पिकावळीचो मोसम सोंपतकच ३० दिसांभितर भाटकाराक दिवपाक जाय. खंड दुडवांच्या वा पिकावळीच्या वांट्यांच्या स्वरूपांत दिवपाक मेळटा. भाटकारान कुळाकडल्यान कायद्यान केल्ले तजविकेपरस चड खंड घेतलो जाल्यार ताणें तो रोखडोच परत करपाक जाय. तेभायर कुळाक लुकसाण भरपाय मेळपाची तजवीजूय ह्या कायद्यांत केल्ली आसा. फकत खंड सोडल्यार भाटकारान कुळाकडल्यान आनी कसलोच कर, पट्टी वा भाडें घेवपाक पुराय बंदी आसा, तशेंच खंड फारीक केल्ल्याची पावती भाटकारान कुळाक दिवपाक जाय.
१३. जर कांय वायट हवामानाक लागून पिकावळ कमी जाली आणी हाकालागून सरकारान जमीन महसूली कुळांक सूट दिवपाक जाय. सरकारान कुळांत पुराय सूट दिली जाल्यार तेप्रमाण भाटकारानूय कुळांक पुराय सूट दिवपाक जाय. त्या वर्साचो खंड मेळपाखातीर भाटकाराक कोर्टांत खटलो लडोवपाक बंदी आसा. अशे वायट परिस्थितींतूय जर भाटकारान कुळाकडल्यान खंड वसूल केलो जाल्यार तो कुळाक परत दिवंचो पडटा.
१४. कुळाक जमनीर आशिल्ल्या झाडांविशीं सवलतीं: जर भाटकारान कुळाकायद्याखाला पिकावळीखातीर जमीन दिल्या आनी जर कुळान शेताची जमीन सोडून उरिल्ल्या जमनीचेर झाडां रोयल्यांत, तर त्या झाडांचें उत्पन्न आनी लागवड कुळासंबंद (Tenancy) आसत मेरेन कुळाक भोगपाक मेळटा. जर कुळाकडेन आशिल्ले जमनींत झाडां आपसुकूच रुजल्यांत, तर कुळाक ह्या झाडांचें उत्पन्न मेळटा आनी उरिल्लें उत्पन्न भाटकाराक मेळटा.
१५. जर कुळाकडेन आशिल्ले जामनीची कुळान आपल्या खर्चान सुदारणा केल्या, तर ते सुदारणेविशींचो खर्च भाटकारान कुळ संबंद सोंपोवच्या वेळार कुळाक दिवपाक फाव.
१६. भाटकाराक विचारून कुळान शेताच्या कामाखातीर धाकटुलें घर (Farm House) बांदपाक मेळटा. भाटकाराक विचारतकच ५० दिसांभितर ताणें संमती दिलीना जाल्यार कुळान हो प्रस्न मामलेदार कोर्टांत मांडूं येता.
कुळाकायद्याखाला उप्रासपी तंटे सोडोवपाखातीर एक न्यायालय (Tribunal) नेमपाची तजवीज ह्या कायद्यांत केल्ली आसा. ह्या न्यायालयाक दिवाणी कोर्टाचे सगळे हक्क आसून ताचे चडांतचड तीन सदस्य आसूंक शकतात.
गोंय राज्यांत १९६१ वर्सामेरेन पोर्तुगेज राजवट आशिल्ली. त्या काळांत चडशी जमीन ‘कोमुनिदाद’ नांवाचे संस्थेकडेन आसताली. कोमुनिदाद ज्या मनशांकडेन कबलात करताली ते कोमुनिदादीचे ‘कुळ’ जावन उरताले आनी कोमुनिदादीक खंड फारीक करताले. १९६४ वर्साचो गोंयांत संमत जाल्लो कुळाकायचो किमुनिदादीचे जमनीकूय लागू पडटा. कुळाकायद्याखाला उप्रासपी तंटे सोडोवपाखातीर फकत मामलेदार, कलेक्टर, न्यायालय (tribunal) आनी सरकार हांकांच हक्क दिल्यात. ह्या मळार दिवाणी कोर्टांत वचपाक बंदी आसा. हाचें कारण म्हळ्यार दिवाणी कोर्टांत तंट्याचो निर्णय मेळपाखातीर लागपी दीर्घ काळ.
कसता ताची जमीन (Land to the Tillers Act): कुळाकायद्याक लागून खुभश्यो जमनी कुळांकडेन उरपाक लागल्यो आनी फकत खंडाची वसुली सोडल्यार भाटकारांचो जमनीकडलो संबंद सोंपलो. हाकालागून, २० एप्रिल १९७६ ह्या दिसा गोंयांत ‘कसता ताची जमीन’ हो कायदो चलणुकेंत आयलो. (5th Amendment to the Agricultural Tenancy Act). ह्या नेमाप्रमाण जो ‘कुळ’ म्हूण भाटकाराची जमीन भोगता, तो त्या
