देशांतल्यान जालो. वनस्पती वर्गीकरणांत ही एक कठीण अशी जात आसा. ही जात निबर पूण उणाक प्रतीची आसता. हालीं मेळटा ते संकरित जातींत तिचो आस्पाव आसा.
रोवप आनी वाडोवप: कोको हें उश्ण प्रदेशांतलें पीक जावन आसा. उश्ण प्रदेशांतल्या 800 मी. उंचायेच्या वाठारांत तें जावंक शकता. तेचपरी सांवळी आसल्यार तें १५०० मी. उंचायेच्या वाठारांत जाता. ह्या पिकाक १५०० ते २००० इंच पावस आनी २६० ते ३२० से. तापमान लागना.
कोकोची लागवड जोमाचे बियेपसून रोप वाडोवन करतात. कोंड्याचे पांटले, पोलीथीन पोती वा जमनीचेर गादीवाफो करून बीं किल्लून काडूं येता. बीं रोयतना तें आडवें रोवचें. पोतयेंत बीं किल्लत घालतना ती पोती २० सेंमी. लांब; १३.१५ सेंमी. रुंद आनी उदक निथळपाक तिका बुराक आसूंक फाव. एका सप्तकांत बीं किल्लता आनी तीन सप्तकांनी ताका पानां फुट्टात. ४५ सेंमी. आशिल्लीं हीं ४-५ म्हयन्यांचीं रोपां पावसाच्या तेंपार रोयतात. रोपां रोयतना ३०x३० सेंमी. फोणकूल मारचें. कलमावरवीं वा गार्फां करून कोकोची लागवड करपाक जाता. कलमां लायतना ३x३ मी. हें प्रमाण लावचें.
कोकोची लागवड आंतरपीक वा हेर पीक म्हूण सुपारेच्या वा माडाच्या भाटांनी करपाक जाता. माडी वा माड अनुक्रमान ४x४ मी. आनी ८x८ मी. लावन तांचेमदीं कोको लावं येता. पयलीं दोन वर्सां ल्हान रोंपाक सांवळी दिवची पडटा. ह्या रोपांक दरेकी १०० ग्रॅ. नग, ४० ग्रॅ. स्फुरद आनी १४० ग्रॅ. पालाश अशीं सारीं घालचीं पडटात. वेळार नडणी काडप म्हत्वाचें आसता. तेचपरी १ मी. उंचायेचेर आडव्यो खांदयो कापल्यार झाडाचो आकार बरो उरता.
उत्पन्न: लागवडी उपरांत ३ ते ४ वर्सांनी ताका फळां लागतात. वेपारी नदरेन कोकोच्या झाडाक धा वर्सांसावन फळां मेळूंक शकतात. बरेभशेन वाडयल्लें झाड ७५ वर्सां मेरेन फळां दिवंक शकता. फळ झाडार येवन तें तयार जावंक ६-७ म्हयने लागतात. कोकोचें झाड एप्रिल-मे आनी डिसेंबर-जानेवारी अशें वर्साक दोन फावट पीक दिता. बरे जातीच्या कोकोपसून दरेकी २५०-३०० फळां मेळटात. कोकोच्या बियांची येणावळ ताची लावापाची जात, पद्धत, अंतर हांचेर आदारिल्ली आसता. दरेक हेक्टर पिकावळींतल्यान उण्यांत उणें ४०० किग्रॅ. बीं मेळूंक जाय. पूण बरी जतनाय घेवन केल्ल्या पिकापसून ६०० ते ८०० किग्रॅ. सुकयल्लें बीं मेळूंक शकता.
कोकोचीं फळां झाडावेल्यान काडल्या उपरांत तीं फोडून तातूंतल्यो बियो आनी गर एकठांय करतात. उपरांत तीं आंबोवंक (fermentation) दवरतात. क्रियोलॉस जातीच्या कोकोक आंबोवंक जावपाक तीन दीस दवरतात आनी ‘फोरास्टेरो’ हे जातीच्या कोकोक स-सात दीस दवरतात. हे क्रियेक लागून तातूंत आशिल्लो बुळबुळीत म्होवलो गर सुकता आनी बियो भायर पडटात. बियांचो जांबळो रंग वचून त्यो पुडी कोराच्यो जातात, ह्यो बियो वतांत सुकोवन तातूंतली ओलसाण ५.६% दवरतात. असो अदमास करतात की, १०० किग्रॅ. ओल्या बियांपसून ४०-४५ किग्रॅ. सुकिल्लीं कोकोचीं बीन्स तयार जातात. हीं बीन्स वेंचून नितळ करून जतनायेन भाजतात. तेन्ना बियांतले तापमान १३८-१४६0 से. उरता भाजिल्ल्यो बियो रोलरांनी भड्डून तांचीं कल्लां काडून उडयतात आनी कोकोच्यो बियो भड्डून काडून बाजारांत धाडटात. बेकरी, बॅव्हरेज इंडस्ट्री आनी कन्फेक्शनरी हातूंत कोकोच्या पिठ्याचो वापर करतात.
कोकोच्या बियांनी प्रथिनां, चरबी, उदक, टॅनीन, क्रूड फायबर थायोब्रोमायन, ॲसीड आनी मॅंगनीज (Mn), जस्त (Zn), ॲल्युमिनीयम (Al), शिशें (Pb), लोखण (Fe) ह्या सारकीं जीवनद्रव्यां मेळटात. तेचपरी तातूंत कॅफीन, पॅक्टीन आनी ‘ब’ जातीचीं जीवनद्रव्यां आसतात.
कोकोचे पदार्थ: तरेतरेचे पदार्थ करपाक कोको बियांचो वापर करतात. कोकोपसून केल्ले चॉकलेट, लिकर, बियर हे पदार्थ भायल्या देशांनी वापरतात. अमेरिकेंत २२%, १०-२२% आनी १०% असो तीन चरबी आशिल्लो ब्रेकफास्ट कोको वापरतात. भारतांत २०% चरबी आशिल्लो कोको वापरतात.
कोकोपसून पिवपाचो कोको, चॉकलेट, गोड चॉकलेट अशे पदार्थ करतात. कोकोंत आसपी चरबेक लागून तें एक शक्ती दिवपी पेय जावन आसा. ताचो वापर वखद म्हूण करतात. तेभायर कोकोचो वापर सौंदर्य प्रसाधनां, ल्यूब्रीकंट आनी हेर वखदांपासत करूं येता.
रोग आनी उपाय: कोकोच्या ‘फायटोफ्थोरा पाल्मीव्होरा’ ह्या रोगाक लागून केन्ना केन्ना फुलां कुसपाक लागतात. ज्या वाठारांतल्या हवामानांत ओलसाण आसता, थंय हो रोग जावंक शकता. ह्या रोगाक आळाबंदा हाडपाक ३० लिटर उदकांत ३०-४० ग्रॅ. ‘फायटोलान’ हें चितोनाशक वखद घालून ताचो फवारो मारतात. तेचपरी पानां खावपी किडी, भुंगुल्ले, वायटी आनी पानांतलो रोस ओडून घेवपी बारीक किडी हांकां आळाबंदा हाडपाक किडींचो नाश करपी वखदांचो फवारो मारतात.
-एच्. आर. प्रभुदेसाय
कोचीन (कोची): भारताच्या केरळ राज्यांतलें एक मुखेल बंदर. केरळच्या एर्नाकुलम जिल्ह्याचें ठाणें. लोकसंख्या: ४,८२,७२२ (१९८१). कोचीन शार मदुराइचे अस्तंतेक २०० किमी. आनी त्रिवेंद्रमचे उत्तर-वायव्येक १८६ किमी. अंतराचेर आसा. वेलिंग्डन जुंव्यावेल्या लोहमार्गपुलान तें ३ किमी. चेर आशिल्ल्या एर्नाकुलम शाराक जोडलां. कोचीन हें दक्षिण रेल्वेचें निमाणें स्थानक.
उत्तरेकडच्या वायपीन जुंव्याक तेंकून आशिल्लो रेवेंचो बांद फोडून १९३२ वर्सा कोचीन बंदर व्हडल्या दर्यांतल्यान व्हड्यांखातीर उक्तें जालें. केरळ आनी अस्तंत तमिळनाडूचे नाल्ल, काथ्याचे राजू, शेंदऱ्यो, खोबरें, रबर, च्या, गंजनाचें तेल, मिरयां, सूंठ हांची निर्यात हांगासावन जाता. आर्विल्ल्या बंदरांची सगळी वेवस्था कोचीनांत आसा. नुस्त्याचें उत्पादन, मोरी तेल प्रक्रिया, प्लायवूड, सैनिकी कापड, बार्ज दुरुस्ती, बार्जीक लागपी तेल आनी कोळसो पावोवप, हॉटेलां चलोवप हे वेवसाय हांगा वाडत आसात.
हांगा विमानतळ आनी नाविक शिक्षण केंद्र आसा. १९७२ वर्सासावन बार्ज बांदपाचो कारखानो सुरू जालो. कोचीनांत आशिल्लें मत्तानचेरी हें ३८८ सावन पोरने यहुदी वसणुकेचें केंद्र जावन आसा.
एर्नाकुलम ही पोरन्या कोचीन संस्थानाची राजधानी आशिल्ली. हांगा चडशे हिंदू आनी किरिस्तांव आसले तरी यहुदी, मुसलमान आनी शीखूय रावता. हांगा व्हडले समांतर रस्ते, म्हाराजा आनी आर्चबिशपचे व्हडले प्रासाद, कॅथॅड्रल, केरळचें उंचले न्यायालय, दरबार हॉल, टाउन हॉल, राजेंद्र मैदान, सुभाष बोस, टिळक आनी ॲनी बेझंट उद्यान, बोटीचो धक्को अश्यो जायत्यो ओडलायण्यो सुवाती आसात. शाबू, अत्तरां, खावपाचीं तेलां, ग्लिसरीन, नळे, नाल्ल, नुस्तीं हांचेर आदारिल्लें उद्येग, केरोसीन प्रक्रिया आनी बंद डबे, लांकडाच्यो गिरणी, खनिज तेलाची शुध्दी आनी व्हडीं बांदप हे उद्येग व्हड प्रमाणांत चलतात. मसालो आनी काजू हांच्यो संशोधनसंस्था, नौसेना-वायुसेना हांचे संरक्षक तळ आनी शिक्षणीक संस्था, महाविद्यालयां आसात.
१४ व्या शेंकड्यासावन नामनेक पाविल्ल्या कोचीनचो उल्लेख जोदर्नस, इब्न बतूता, चिनी आनी फारशी भोंवडेकारांच्या भोंवडेवर्णनांनी मेळटा. १५०० वर्सा काब्राल हो पोर्तुगेज खलाशीं हांगा येवन गेलो. १५०२ वर्सा वास्को-द-गामा हाणें हांगा वखार घाली. वास्को-द-गामाचें थडें हांगा आसा. युरोपीयांचो भारतांतलो पयलो किल्लो, १५०२ वर्सा, आफोंस-द-आल्बुकेर्कान हांगा बांदलो. १५३० वर्सा सांत शाव्हियरान आपलें कार्य हांगाच्यान सुरू केलें. १५७७ वर्सा जेजुइतांनी देशी लिपयेंतले पयलें पुस्तक हांगा छापलें. १५३५ त ब्रिटीश हांगा आयले पूण १६६३ वर्सा डचांनी तांका धांवडायले. डचांचे आमदानींत कोचीनचो वेपार वाडलो. आयज लेगीत कोचीन शारांत तेन्नाच्या डच पध्दतीचीं घरां पळोवंक मेळटात. १७७६ वर्सा कोचीन हैदरअलीच्या शेकातळा आशिल्लें. १७९५ वर्सा टिपूकडल्यान ब्रिटीशांनी तें परत आपल्या
