ताब्यांत घेतलें आनी थंयची तटबंदी मोडून उडयली. १८१४ वर्सा डचांनी तें कायद्यान ब्रिटिशांक दिलें. १९३६ वर्सा हिंदुस्थान सरकारान बंदराची वेवस्था आपणाकडेन घेतली आनी कोचीन हें देशाचें मुखेल बंदर म्हूण जाहीर केलें.
कोचीनचो डच गवर्नर व्हान रीड हाणें बरोवंक लियिल्ल्या ‘ओर्तूस इंदीकुस मालाबारिकुस’ (Hortus Indicus Malabaricus) ह्या ग्रंथातलें आपु भट, विनायक पंडित आनी रंग भट ह्या कोंकणी वैजांनी बरयल्ले प्रमाणपत्र देवनागरी कोंकणींत आसा.
कोचीनांत कोंकणी लोकांचें तिरूमल देवस्वाम हें धर्मसंस्थान आसा. कोचीनचो राजा आनी डच हांचेमदीं १६६३ वर्सा जाल्ले कबलातींत राजान आपल्या कोंकणी प्रजाजनांक राखण दितां, म्हूण उतर दिल्लें.
कांय धर्मीक कारणांक लागून कांय लोक आपल्या देव-देवतांच्यो मूर्ती घेवन १२९४ वर्सा कोचीच्या राज्याच्या मुलखांत पावले. राजाकडल्यान जमनी आनी राखणेचें उतर घेवन ते ‘कोंकणस्थ महाजनम’ ह्या नांवान कोचीनांत स्थायिक जाले.
कोचीन वाठारांत भोवसंख्येन कोंकणी मनीस रावतात. हे लोक चवदाव्या शेंकड्यांत वेपाराखातीर आनी सोळाव्या शेंकड्यांत पोर्तुगेजांच्या धर्मछळाखातीर गोंयांसावन कोचीन गेलो. थंय ह्या लोकांच्यो बऱ्योच संस्कृतीक, शिक्षणीक आनी समाजीक संस्था वावर करतात. ‘कोंकणी भाशा प्रचार सभा’ आनी ‘केरळ कोंकणी अकादमी’ अश्यो दोन संस्था थंय कोंकणीच्या मळार वावर करतात. अखिल भारतीय कोंकणी साहित्य परिशदेचीं दोन अधिवेशनां (१९७८ आनी १९८६) कोचीन शारांत जाल्यांत.
-कों. वि. सं. मं.
कोट्टायम: केरळ राज्यांतले कोट्टायम हें मुखेल नगर. दक्षिण रेल्वेच्या कोचीन-त्रिवेंद्रम रेल्वेमार्गाचेर हें नगर वसलां. हांगा किरिस्तांव लोकांनी थापणूक केल्ल्यो शाळ-कॉलेजी आनी जायत्यो इगर्जी आसात. हातूंत चेरियापल्ली आनी वालीयापल्ली अश्यो दोन मुखेल इगर्जी आसात. वालीयापल्ली ही खूब आदल्या काळांतली इगर्ज. तिचेर आशिल्लें रंगकाम पळोवपासारकें आसा.
भारतांतल्या रबर उत्पादनाचें हें एक केंद्र. हांगा रबर, च्या, काफी आनी लवंगां आदींचे बऱ्या प्रमाणांत उत्पादन जाता. ह्या शारांत शिमीट आनी विटो हाचें कारखाने आसात. केरळांतल्या अलेप्पी शारांतल्यान कोट्टायमाक दर दिसा बोट-येरादारी जाता.
-कों. वि. सं. मं.
कोठारी, रामोजी सांक शेणवी: (जल्म: ?; मरण: १६७४). पोर्तुगेज सरकाराचे परराश्ट्रीय वकील. ताचे पूर्वज पयलीं कुठ्ठाळी गांवांत रावताले. पूण बाटाबाटीच्या वेळार ते कुठ्ठाळी सोडून दिवचल वाठारांत गेले. ताची बुदवंतकाय पळोवन पोर्तुगेज व्हिसरै काँदि द ओबिदुश हाणें ताका सगळ्यो धर्मीक सवलती दिवन गोंय शारांत हाडलो. १६४५ वर्सासावन तो पोर्तुगेज सरकाराचो परराश्ट्रीय वकील म्हूण नोकरी करूंक लागलो. डच, विजापूरकर, बेदनूरकर आनी मराठे हांच्या दरबारांत पोर्तुगेजांचो वकील म्हूण रावन पोर्तुगेजांक फायदो जावपासारकें राजकारण ताणें केलें. १६५४ वर्सा साश्टी-बारदेसचे घुरये उपरांक विजापूरकर आनी पोर्तुगेज हांचेमदीं जाल्ले कबलातींत कोठारी हाणें वांटो घेतिल्लो. १६६१ वर्सा विजापूरचो सरदार रुस्तुम जमान हाचेकडेन वाटाघाटी करपाखातीर तो फोंड्या म्हालांत गेलो. १६६७ वर्सा शिवाजीन बारदेस वाठाराचेर घुरी घाली. उपरांत जी कबलात जाली तातूंत वांटो घेवपाक पोर्तुगेजांचे वतीन कोठारी रायगडाक गेल्लो. पोर्तुगेज व्हिसरैन पोर्तुगालाक धाडिल्ले एके चिटयेंत रामोजी कोठारीची खूब तोखणाय केल्या. ताचो चलो रघुनाथ रामोजी शेणवी उपरांत पोर्तुगेज सरकाराचो परराश्ट्रीय मंत्री जालो.
-कों. वि. सं. मं. कोड (Vitiligi): (पळेयात कात-२).
कोडूलिंब: (मराठी- कडुलिंब, कुडुनिंब; कन्न्ड-बेड; संस्कृत-पारिभद्र; लॅटीन-आझादिराश्ता ईंदिका, कूळ- मेलिआसीए).
कोडुलिंबाचें झाड १२ ते १८ मी. मेरेन वाडटा. कांडाचो घेर १.८ ते २.४ मी. आसता.
कोडुलिंबाचें झाड फातराळ जमनींत भेस बरें जाल्ल्यान, भारतांत ताची लागवड दुकळ पडपी वाठारांत करतात. शेताचो बांद आनी रस्त्याचे कडेक हीं झाडां रोयिल्लीं दिसतात. गोंयांत हीं झाडां चड दिश्टी पडनात.
कोडुलिंबाची लागवड बियांसावन करतात. सुरवातीक झाडापोंदच्यो बियो एकठांय करतात. त्यो बियो प्लास्टिक पोतयांनी घालून रोंपयो तयार करतात. रोंपयांची उंचाय ४ ते ५ इंच जातकच रोंपयांची पर्थून लागवड करतात. झाडाच्या कांडांक येवपी फांगूर लागवडीखातीर वापरूं येतात. कोडुलिंबाची व्हड प्रमाणांत लागवड करपाची आसल्यार ५०x५०x५० सेंमी. आकाराचीं फोंडकुलां मारून ४x४ मी. अंतर दवरून लागवड करतात. ह्या झाडाक ३ ते ५ वर्सांनी फळां लागतात. १५ वर्सां पिरायेच्या झाडासावन ४०० किग्रॅ. बियो आनी ३५० किग्रॅ. पानां मेळटात.
कोडुलिंबाचें झाड खूब उपेगी आसा. ह्या झाडाच्या दरेक भागाचो उपेग जाता. झाडाचो दरेक भाग कोडू आशिल्ल्यान, ताचो घरगुती वखद करपाखातीर चड वापर जाता. बोकडां, मेंढरां आनी ऊंट ह्या जनावरांचें खाण म्हूण ह्या पानांचो वापर करतात. झाडाचे बियेच्या गरांत ‘ॲसडिरॅक्टीन’ नांवाचें तेल आसता. तें कीडनाशकां तयार करपाक वापरतात. ह्या तेलासावन कांय प्रसाधनांय तयार करतात. बियांचें तेल काडून उरिल्ली पेंड सेंद्रिय सारें म्हूण वापरतात. ही पेंड युरिया साऱ्यावांगडा पिकांक दिल्यार २५ ते ३० टक्के साऱ्याची बचत जाता. झाडाचे सालींत ‘टॅनीन’ नांवाचें तेल आसता. त्या तेलांसावन कीडनाशकां तयार करतात. हें तेल शाब्बाच्या कारखान्यांनी वापरतात. सालींतल्या अर्कासावन दांत घांसपाच्यो पेस्टी तयार करतात. सालींत आशिल्लें टॅनीक ॲसीड चामडें कमावपाक वापरतात. झाडाचें लांकूड विंगडविंगड फर्निचर, शेतवडीचीं अवजारां आनी जळवाखातीर वापरतात. हालींच कोडूलिंबाच्या जायत्या गुणधर्मांचो सोद लागला. ताका लागून ह्या झाडाचें म्हत्व वाडलां.
हिंदू धर्मांत, हिंदू पंचांगाप्रमाण नव्या वर्साचो आरंभ संवसारपाडव्याक म्हळ्यार चैत्रप्रतिपदेक सुरू जाता. ह्या दिसा न्हावन-धुवन कोडुलिंबाचीं पानां वा कोडुलिंबाचो रोस पिवपाची पध्दत आसा. हो रोस पिल्याउपरांत मागीर गोड-धोड खातात. वर्साची सुरवात कोडू आनी गोड खावन केली म्हण्टकच जिवीत परिपूर्ण जावंक पावता असो समज आसा.
-विश्राम गांवकार
संदर्भ: १. The Wealth of India (Raw Materials) Vol. 1-A, Delhi, Council of scientific & Industrial Research (1985). २. धुमाळ, विश्वास; शेतकारी मासिक पुणे, शेती संचालनालय, १९८७.
सांस्कृतिक संदर्भ: ह्या झाडांत रोग आनी पिशाच्च हांची बाधा ना करपाचें बळगें आसा, अशें म्हण्टात. संवसारपाडव्या दिसा कोडुलिंबाचीं पानां खावपाची चाल आसा. हें झाड कापप म्हळ्यार एकाद्रे तरणाटे चलयेची हत्या करपाइतलें अशुभ समजतात. ग्रामदेवतेचे पुजेंत कोडुलिंबाचे ताळयेक खूब म्हत्व आसता. मांत्रिक लोक विंचू, सोरोप हांचें वीख काडपाक हे ताळयेचो उपेग करतात. देवी, कांजीण असल्या रोगांची लागण जाल्यार पिडेस्ताच्या हांथरुणावयर कोडुलिंबाचीं खांदी बांदतात. वायटाकाराक न्हाण घालतना उदकांत कोडुलिंबाचीं पानां घालतात. घर बांदतना एकाद्र्या दाराची वा जनेलाची फास्की कोडुलिंबाच्या झाडाची बसयल्यार त्या घरांत कोणाकूच भूतबादा
