उदेतेंवटेन तोंड करून आसा. गर्भकुडींत १.५ मी. उंचायेची कलात्मक सूर्यमूर्ती आसा. मूर्तीच्या सकयल सात घोड्यांची आकृती आसा. भायल्या कोरिवकामांत शिकारी देखावे, राजाची मिरवणूक, हत्तींच्यो धिरयो, नृत्यांगनां हांचीं चित्रां आनी तेभायर ब्रह्मा आनी सरस्वती, शिवपार्वती, विष्णू आनी लक्ष्मी, तशेंच वराह हांच्यो सुंदर प्रतिमा आसात. गर्भगृहाच्या दक्षिण कोनशांत अकरा तकल्यो धारण केल्ली विष्णूती प्रतिमा आसा.
विश्वनाथ आनी नंदी हांचीं मंदिरां: हीं दोनूय मंदिरां उदेंतेंवटेन एकामेकांमुखार बांदल्यांत. तांच्या सपणांचे एके वटेन शिंवांची जोडी आनी दुसरे वटेन हतयांची जोडी आसा. इ. स. १००२ वर्सा बांदिल्ल्या विश्वनाथ मंदिरांत शिवलिंग आसा. गर्भकुडीच्या प्रवेशदाराचेर बैलाचेर बशिल्ली त्रिमुखी शंकराची आनी पार्वतीची मूर्त आसा. ताचे दावे आनी उदवेवटेन ब्रह्मा आनी विष्णू हांच्यो मूर्ती आसात. देवळाची लांबाय २७.१ मी. आनी रुंदाय १३.९ मी. इतली आसा. वण्टीचेर शिव-पार्वती, ब्रह्मा आनी विष्णू, विष्णूचे अवतार, देव-देवता, नर्तकी आनी अप्सरा हांचे तरेकवार हावभाव दाखोवपा मूर्ती आसात. ह्या मंदिरांत १००२ मदलो धंग ह्या चंदेल्ल राजाचो एक संस्कृत शिलालेख आसा. नंदीमंदिरांत गुळगुळीत नंदीची भव्य मूर्त आसून तिची उंचाय १.८ मी. आनी लांबाय २.१ मी. जावन आसा.
पार्वती मंदिरा: हें विश्वनाथ मंदिराचे नैर्ऋत्येक आसा. हातूंत पयलीं विष्णूची मूर्ती आशिल्ली. आयज थंय मानग्याचेर उबी आशिल्ली गंगेची प्रतिमा आसा.
लक्ष्मण मंदिर: कंदरिया महादेवाच्या देवळालागींच पंचायतन शैलीचें लक्ष्मण मंदिर आसा. तें विष्णूक अर्पण केल्लें आसून ताची लांबाय सुमार ३० मी. आनी रुंदाय १४ मी. आसा. मंडपांतल्या एका शिलालेखावेल्यान अशें समजता की चंदेल राजा लक्ष्मवर्मन हाणें हें देवूळ बांदलें, म्हूण ताका ‘लक्ष्मणमंदिर’ हें नांव पडलें. कनोजचो राजा देवपाल हाणें हांगा चतुर्भुज, त्रिमुख विष्णू मूर्तीची स्थापना केली. अधिष्ठानाच्या कोनशांत चार उपमंदिरां आसात. हाचें प्रवेशदार आनी तोरण अलंकृत कोरीव कामाखातीर नांवाजल्ले आसा. तातूंत मदीं लक्ष्मीची प्रतिमा आसून तिचे दावे वटेन ब्रह्माची आनी उजवे वटेन शिवाची मूर्ती आसा. वयल्या पट्ट्याचेर नवग्रीहाचीं शिल्पां आसात. दाराच्या खांब्याचेर समुद्रमंथनाचो देखाव, विष्णूचे अवतार, वेलबुट्टी हांचें सोबत कोरीवकाम आसा. लक्ष्मण मंदिराचे दक्षिणेक मातंगेश्वर मंदीर आसून तातूंत २.५४ मी. लांबाय आनी १.१२ मी. रुंदाय आशिल्लें भव्य शिवलिंग आसा. ताका तेंकुनूच विष्णूच्या वराह अवताराक अर्पण केल्लें वराह मंदिर आसा. तातूंत भितर २.६७ मी. लांब आनी १.७५ मी. रुंद वराहमूर्ती आसा. ते मूर्तीच्या आंगार सगळ्याक ब्रह्मा, विष्णू, शिव, सरस्वती, गंगा, गधर्व, दिक्पाल, नवग्रह ह्या देवतांच्यो मूर्ती कोरांतल्यात.
उदेंत वाठारांतलीं मंदिरां:
ब्रह्मा मंदिर: हें खजुराहो दर्याक तेंकून आसा. सुमार ९ व्या शेंकड्यांत ग्रॅनाइट आनी वालुकाश्मांनी बांदून काडिल्लें हें देवूळ मुळांत विष्णूक अर्पण केल्लें. पूण सद्या चतुर्मुखी लिंग गर्भकुडींत आसून ताका ब्रह्मा हें चुकीचें नांव पडलां. प्रवेशदाराचेर विष्णूची मूर्त आसा.
वामन मंदिर: वामनावताराचें हें देवूळ ब्रह्मा मंदीराचे उत्तरेक आसा. ताचे भायले वण्टीचेर भरपूर नक्षीकाम केल्लें आसून नृत्यमुद्रेंतल्या अप्सरांचीं तरेकवार शिल्पां आसात.
घंटा मंदिर: खजुराहोच्या आग्नेय दिकेक आशिल्लें हें जैन मंदिर. ताच्या खांब्यांचेर सगळ्याक घांटी आनी सरपळ्यो हांचें नक्षीकाम केल्लें आसा, देखून ताका घंटा वा घंटाई मंदिर अशें म्हण्टात. हाची रचणूक स्तंभरुपी उक्त्या मंडपाची आसा. हांगा कांय जैन मूर्ती आनी बुध्दाची एक मूर्त सांपडली. तेभायर गरुडाचेर बशिल्ली अष्टभुजा जैनदेवतेची मूर्ती प्रवेशदाराचेर आसून दारावयल्या शिल्प पट्टेचेर महावीराच्या आवयचीं १६ सपनां चित्रायल्यांत.
पार्श्वनाथ मंदिर: हें जैन मंदिरांतले सगळ्यांत व्हडलें आनी अप्रतिम मंदिर आसा. तें २० मी. लांब आनी १०.६ मी. रुंद आसा. गर्भकुडींत अलंकृत नक्षीकामाचें शिंवासन आसा आनी ताच्यामुखार नंदीची मूर्ती आसा. पार्श्वनाथाची मूर्ती १८६० त थंय प्रस्थापित केली. भायल्या वण्टींचेर तरेकवार हावभाव केल्ले बायलांच्यो मूर्ती आसात. पार्श्वनाथ मंदिराचे लागींच उत्तरेक ल्हानशें आदिनाथ मंदिर आसा.
दक्षिण वाठारांतलीं मंदिरा:
दुलादेव मंदिर: हें चंदेल्लांच्या काळांतलें (इ.स. ११५०) पूर्विल्लें मंदिर जावन आसा. ह्या मंदीराचें खाशेलेपण म्हळ्यार ताचें हेरांपरस वेगळेंच आशिल्लें तेमक. तें ल्हान ल्हान वर्तुळांनी वयर चडयल्लें आसा. देवळाचे वण्टींवयल्यो शालभंजिकांच्यो मूर्ती ओडलायण्यो आसात.
चतुर्भज मंदिर: ह्या मंदिरांत चतुर्भज विष्णूची भव्या मूर्त आसा. भायले वण्टीचेर तीन भागांत सोबीत शिल्पकाम आसा. तातूंत शिंवाचें तोंड आशिल्ली बायलेची प्रतिमा सुंदर दिसता.
कलाविशेष: वास्तुकलेचे नदरेंतल्यान पळेत जाल्यार धजुराहोचीं चडशीं मंदिरां नागर शैलींत वा ‘इंडो-आर्यन’ शैलींत बांदल्यांत. फकत कांय भोव थोड्या मंदिरांत (देखीक: कंदरिया, महादेव, लक्ष्मण) ‘पंचायतन’ ही उपशैली दिसून येता. मुखेल मंदिराच्या चारुय वटेनच्या कोनशांनी चार उपमंदिरां आसात. चडशीं मंदिरां वालुकाश्मांनी जाल्यार भोव थोडीं ग्रॅनाइट फातरान बांदल्यांत. खजुराहोची तेमक रचणूक शंखाकार आसून वयर अरुंद जायत गेल्या. तेमकाचेर कळस बसयल्लो दिसता. हांगाचीं चडशीं मंदिरां शिल्पांकित आसात. खजुराहोच्या शिल्पकारांनी हांगाच्या शिल्पांनी दिसपट्ट्या मनीस जिवितांतले विशय हाताळ्ळ्यात. त्या काळांतले देव-देवता, अवकाशांतल्यो अप्सरा, सुरसुंदरी, धर्मीक संप्रदाय, झुजां, मिरवणुको, शिकार, नृत्य, तेन्नाची राजकी आनी शिक्षणीक पध्दत हांचेंय दर्शन हांगाच्या शिल्पांतल्यान घडटा. खास करून हांगाचीं गंधर्व-किन्नरांचे कामक्रीडेचीं शिल्पां संवसारभर नामनेक पावल्यांत. खजुराहो हांगा मातंगेश्वर मंदिराचे दक्षिणेक थोड्याच अंतराचेर जार्डाईन म्युझियम आसा. हें वस्तुसंग्रहालय बुंदेलखंडांतले ब्रिटीश राजकी प्रतिनिधी डब्ल्यू. इ. जार्डाइन हाणें स्थापन केल्लें. ह्या वस्तुसंग्रहालयांत हिंदू, जैन, बुध्द देव-देवतांच्यो सुमार २००० वयर मूर्ती दवरल्यात.
ह्या सगळ्या वास्तूशिल्पांक लागून खजुराहो हें देशी-विदेशीं भोंवडेकारांचें, इतिहास-संशोधकांचें आनी कला-मोग्यांचें आकर्शण जालां. थंय वचपाखातीर हालींच दिल्ली सावन विमानाची येरादारी सुरू जाल्या. भारताचें पुरातत्व खातें ह्या वास्तूंची देखभाल करता.
-कों. वि. सं. मं.
खणकाम: जमनींत सांठिल्ले खनिजांचे सांठे पोखरून काडपाच्या कामाक ‘खणकाम’ अशें म्हण्टात. जमीनच्या ज्या भागांतल्यान हे सांठे काडटात, त्या भागाक ‘खण’ अशें म्हण्टात. खनिज सांठ्यांचे पूर्वेक्षण (prospecting) करप, सांठ्याचो सोद लागतकच ताच्या विस्ताराची आनी अर्थीक मूल्यांची विस्तारान म्हायती मेळोवप, सांठो खणीभायर काडप, तो फोडून ताचो चुरो तयार करप, धातू गाळून घेवप, धातूचें शुध्दीकरण करप हीं कामां खणकाम उद्देगधंद्यांत आस्पावतात.
इतिहास: अश्मयुगाचे सुर्वेक खनिजांपसून तयार केल्ल्या आयुधांचो वापर जातालो. आंध्र प्रदेशांतल्या कुर्नूल हांगा तुंगभद्रेचे देगेक इ. स. प. २५०० वर्सापयलींचीं अश्नयुगीन आयुधां मेळ्ळ्यांत. सुमार साडेचार लाख वर्सांपयलीं म्हळ्यार पूर्वपुराणाश्मयुगांत मनीस फ्लिंटचीं आयुधां वापरतालो. आदिमानवान वापरिल्ले चडशे खनिज पदार्थ आधातू आशिल्ले. शस्त्रां आनी आयदनां हांचेखातीर तो फ्लिंट, चर्ट, क्वॉर्टझ् ह्या खनिजांचो आनी क्वॉर्ट्झाइट, संगजिरें, चुनखडी सारक्या फातरांचो वापर करतालो. उत्तरपुराणाश्मयुगांतल्या काळांतलीं फातराचीं कांय आयदनां ईजिप्तांत सापडल्यांत.
इ.स.प. ३०,००० ते २०,००० ह्या काळांतले भाजून तयार केल्ले
