मातयेचे पुतळे मोरेव्हियांत सांपडल्यात. ईजिप्तच्या पिरॅमिडांवयल्यान इ.स.प. सुमार २६०० ह्या काळांत फातराचें खणकाम मोट्या प्रमाणांत चालू आसूंक जाय, अशें दिसून येता. पुराणाश्मयुगांतल्या मनशान फुडल्या बारा खनिजांचो वापर केल्लो: कॅल्सेडोनी, क्वॉर्ट्झ, रॅक क्रिस्टल, सर्पेटाइन, ज्वालाकाच, सुवर्णमाक्षिक, जमुनिया (ॲमेथिस्ट), संगजिरे, अंबर, जेडाइट, कॅल्साइट आनी फ्ल्युओरस्पार. नवाश्मयुगीन मनशान भांगर आनी तांबे वापरतात सुरवात केली आनी नेफ्राइट, सिलिमनाइट आनी पिरोजा (टरकॉइज) ह्याय खनिजांचो उपेग केल्लो. खणकामाविशींची एकदम सुरवातीची नोंद (इ.स.प. सुमार २००० वर्सा) सिनाई व्दीपकल्पांतल्या ईजिप्शियनांच्या पिरोजाचे खणीची जावन आसा. तांब्या दर्याच्या ईजिप्तावटेनच्या दर्यादेगेर ईजिप्शियनांनी इ.स. प. १९२५ सावन पाचू मेळोवपाखातीर शेंकड्यांनी कूपक खणिल्ले.
भांगर, तांब्याच्या पयलींपसून वापरांत आशिल्लें. तांब्याचो सोद इ.स. प. १८,००० च्या सुमाराक लागलो, अशें म्हण्टात. ईजिप्शियनांनी इ. स. प. १२,००० सावन तांब्याचो वापर केल्लो, अशें दिसून येता. इ. स. प. २,६०० सावन चांदी, भांगर आनी तांबे हे धातू दिवपाघेवपाखातीर वापरांत आशिल्ले. सिंधू संस्कृतायेंत मेळिल्ल्या अवशेशांवयल्यान भारतांत इ. स. प. तिसऱ्या सहस्रकांत काशाचो उपेग जातालो, अशें दिसून आयलां. इ. स. प. २००० त भारतांत तांब्याचो वापर जातालो, अशेय कांय पुरावे मेळ्ळ्यात. ह्या अवशेशांनी तांबें आनी काशाचीं शस्त्रां, आयदनां आनी उपकरणां मेळ्ळ्यांत. पूर्विल्ल्या काळांत भांगर चड करून सूदानांतल्या न्यूबिया हे सुवातींतल्यान येतालें. हें खणकाम सुमार ४,००० वर्साआदीं सुरू जाल्लें, अशें म्हण्टात. भांगराच्या आनी रूप्याच्या धातुकांचें आर्विल्ले पध्दतीचें खणकाम ग्रीसांतल्या कॅसॅंद्रा हांगा इ.स.प. २५०० ते ३६५ मेरेन चालू आशिल्लें. सुरवातीच्या काळांत वापरिल्लें लोखण चड करून अशनींपसून (meteorites) मेळयलां आसतलें. ट्रॉय हांगा मेळिल्ले शिशाचे गुळे इ. स. प. २५०० च्या सुमाराक तयार केल्ले आसतले,अशें म्हण्टात. इ. स. प. सव्या शेंकड्यापयलींच्या इतिहासीक अवशेंशांत जस्त मेळ्ळां. ॲरिस्टॉटल हाचो शिष्य थीओफ्रॅस्टस (इ. स. प. ३७२ ते २८७) हाणें बरयल्ल्या खनिजविज्ञानाच्या पयल्या पुस्तकांत सोळा खनिजांचें धातू, खंडप आनी माती अशें वर्गीकरण केल्लें.
एकुणिसाव्या शेंकड्यांत भांगर आनी हिरे हांच्या खणींचो सोद लागलो. ह्या शेंकड्यांत इंग्लंडांत उद्देगीक क्रांती जाली आनी खनिजां सोदपाक आनी खणी उक्त्यो करून तांचें उत्पादन करपाक सुरवात जाली. नव्या खनिजांचे सोद लागले आनी तांचे नवे नवे उपेग कळपाक लागले. ह्या क्रांतीउपरांतच्या शंबर वर्सांत कच्च्या लोखणाचें उत्पादन १०० पटींनी, खनिज इंधनाचें ७५ पटींनी आनी तांब्याचें ६३ पटींनी वाडलें. प्रगत देशांत खणकामाच्या वेवसायांत इतलें यांत्रिकीकरण जालां की, मनशाक प्रत्यक्ष खणकाम चलता थंय वचनासतना दूरचित्रवाणीवरवीं फकत विजेचो बटण दामून खणकाम नियंत्रित करूं येता. कांय खणींनी व्हडल्या-व्हडल्या यंत्रांचो वापर करतात. ज्या देशांनी उपाट खनिज संपत्ती मेळ्ळी, तांका वेपारांत आनी आंतरराश्ट्रीय राजकारणांत उंचेली सुवात प्राप्त जाली आनी तांची व्हड प्रमाणांत उद्देगीक उदरगत जाली. कॅनडा, मेक्सिको, व्हेनेझुएला, ब्राझील, पेरु, चिली, दक्षिण आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया, ऱ्होडेशिया, ब्रह्मदेश, भारत ह्या देशांतलो खणकामाचो वेवसाय वाडत आसून विसाव्या शेंकड्याच्या मध्याक सावन संवसारभर टिटॅनियम, निकेल, कोबाल्ट हांचेसारके धातू तशेंच युरेनियम आनी हेर किरणोत्सर्गी धातू सोदपाचे आनी तांचें उत्पादन वाडोवपाचे यत्न चालू आसात.
उक्त्यो खणी आनी भूंयगत खणी: जंय खनिजांचे सांठे भूपृष्ठाचेर आसतात वा भूपृष्ठासावन चड खोल नासतात, थंयचें खणकाम उक्त्यो खणी मारून करतात. जंय अदीक शक्तीचीं विजेचीं उपकरणां वापरून काम चलता, थंय थोडे अदीक खोलायेंतल्या सांठ्याचें खणकाम लेगीत वयलीं खडपां खणून काडून उक्त्या प्रमाणांत करतात. सांठ्याची खोलाय चड आसत जाल्यार भूंयगत खणकाम करतात. चडशें ३० ते ३५ मी. खोलायेमेरेन आशिल्ल्या सांठ्याचें खणकाम उक्ते पध्दतीन करतात. कांय प्रगत देशांत ६० ते ७० मी. खोलायेमेरेन आशिल्ले सांठे लेगीत उक्त्या प्रकारचें खणकाम करून भायर काडटात. खोलाय वाडत गेल्ल्यान उक्त्यो खणी चलोवप धोक्याचें आनी म्हारगायेचें जाल्ल्यान हालींच्या काळांत चडशा देशांनी भूंयगत पध्दतीन खणकाम करतात. जमनीसकयल खोल जाग्यांत आशिल्लो खनिजांचो भाग खणून काडपाखातीर वेगवेगळे तरेचे भूंयगत मार्ग (बोगदे) खणचे पडटात. खणकाम करता ते सुवातीचेर विखारी वायूंचो स्फोट जावपाची आनी वायुवीजनाची वेवस्था करप, उजो प्रतिबंधक यंत्रणा कार्यक्षम दवरप, हाचेखातीर बारीकसाणेन जतनाय घेवची पडटा. प्रत्यक्ष खणकाम करता ते सुवातीचेर मोकळी आनी नितळ हवा खेळती दवरपाची येवजण केल्ली आसता. कांय गरम हवामान आशिल्ल्या खणींनी कामगारांची कार्यक्षमता थोड्या वेळाभितरूच सोंपता. अशा वेळार खणींतली हवा कृत्रिम रितीन थंड करची पडटा. शुध्द हवा खणींत खेळोवचेपयलीं स्फोटाक लागून तयार जाल्ले खणींतले अपायकारक आनी विखारी वायू विरळ करतात वा पुराय भायर काडटात.
खणकामाचे प्रकार: उक्त्या खणकामाचे प्रकार अशे: १. सपणां खणून २. ग्लोरी होल खणकाम ३.प्लेसराचें खणकाम. भूंयगत खणकामाचे प्रकार अशे: १. छातयेमुखार जावपी वा अभिमुख खणकाम (ठोकळ्याच्या आकाराच्या सांठ्याचे) २. हातासकयल वा सकयल बागोवन जावपी खणकाम (खनिज शिरो वा व्हडले हांचें) ३. सकयल्यान वयले दिकेक जावपी खणकाम (उभट शिरांचें वा थरांचें) ४. आकसत वचपी निखननाचे गाळे ५. उप-पातळ्यो उक्त्यो करुन जावपी खणकान ६. वयल्या भागाचें काप घेवपाची पध्दत (रुंद शिरो वा दाट सांठे) ७.सकयल्यान पोखरून कोसळून दिवपाची पध्दत.
कोळशाचें खणकाम: कोळशांच्या सांठ्यांची संरचना विंगड विंगड तरांची आसता. कोळशाचे चडशे सांठे थरांचे आसतात. हातूंतले चडशे थर क्षैतिज वा थोडे तिरपे आसतात, जाल्यार कांय उबे आसतात. कांय थर भूपृष्ठासकयल कनी खोलायेचेर आसतात, तर कांय थर २-३ किमी. परस चड खोल आसतात. सांठ्याची संरचना, खोलाय आनी हेर परिस्थितीप्रमाण केळशाचें खणकाम वेगवेगळ्या प्रकारांनी करतात. देखीक- दोंगरा भितर आशिल्ल्या सांठ्यामेरेन देंवतेचेर वा दरींत आशिल्ले सुवातीपसून सरळ म्हळ्यार निक्षेपगामी बोगदे खणून खणकाम करतात. अमेरिकेसारकिल्ल्या प्रगत राश्ट्रांत ७०% कोळसो भूंयगत पध्दतीन आनी सुमार ३०% कोळसो सांठ्यांचे पट्टे कापून काडटात.
भूंयगत येरादारी: सुरवातीच्या काळांत ट्रॅमगाड्यो, रूळमार्गी मालगाड्यो वा लोखणी तारांतल्यान ओडत वचपी मालगाड्यो हांचो वापर खणींतले माल येरादारीखातीर जातालो. तांचे सुवातेर हालींच्या काळांत, डीझेलाचेर वा विजेचेर चलपी गाडयांचो चड उपेग जाता. कांय खनिजांचे खणींनी वाहक पट्टे वापरून खणकामाचे सुरवातीपसून ते भूपृष्ठाचेर, जंय खनिजांचें शुध्दीकरण करतात थंयमेरेन, मालाची येरादारी करतात. विजेच्या तारांवयल्यान हुमकळपी सुरक्षित पाळणीं वा डबे, एकरूळी आगगाडी, डीझलाचे ट्रॅक्टर, ल्हान बसगाडयो हांचेवरवीं मानायांची येवपा-वचपाची वेवस्था करतात.
तोपयेंतले दिवे, झोत दिवे, हातांतल्यान सहज व्हरुं येतात अश्यो बॅटरी, मालवाहक गाडयांवयले दिवे, हीं खणींतलीं उजवाडाचीं चल साधनां आसात. सुरक्षित असो डेव्ही हाचो संरक्षक दिवोय उजवाडाखातीर वापरतात. हालींच्या काळांत विद्दुत् दिवे वापरतात.
भूपृष्ठावयल्यान आनी भूंयगत उदकाच्या सांठ्यापसून खणींत उदक व्हांवत येवचें न्हय म्हूण जतनाय घेवची पडटा. देखून, उदक आडावपाखातीर आनी ताच्या निकासाखातीर (drainage) टांकयो
