ही ताची पयली कादंबरी आनी ‘वायुलहारी’ (१९३०) हो ताचो पयलो लघुनिबंद संग्रह.
खांडेकरान विंगडविंगड स्वरुपाचें बरोवप केल्लें आसून तातूंत १५ कादंबऱ्यो, ३१ लघुकथासंग्रह, १० लघुनिबंदसंग्रह, ६ रुपककथासंग्रह, १ नाटक हांचो आस्पाव जाता. हेभायर ताणें कांय चरित्रात्मक/ समीक्षात्मक ग्रंथ आनी कांय संकीर्ण लेखसंग्रह बरयले. ताणें मराठी, हिंदी आनी तेलुगू चित्रपटांखातीर वट्ट १८ पटकथा बरयल्यो.
तोखणायेक पात्र थारिल्ल्यो ताच्यो कांय खाशेल्यो साहित्यकृती अश्यो:
कथां झेले- ‘नवमल्लिका’, ‘पाकळ्या’ (१९३९), ‘समाधीवरली फुले’ (१९३९), ‘नवा प्रात:काल’ (१९३९). कादंबऱ्यो: ‘ह्रदयाची हाक’, ‘कांचनमृग’ (१९३१), ‘दोन ध्रुव’ (१९३४), ‘उल्का’ (१९३४), ‘दोन मने’ (१९३८), ‘पांढरे ढग’ (१९३९), ‘रिकामा देव्हारा’, ‘सुखाचा शोध’, ‘हिरवा चाफा’ (१९३९), ‘पहिले प्रेम’ (१९४०), ‘क्रौंचवध’ (१९४२), ‘अश्रू’ (१९५४), ‘ययाती’ (१९५९), ‘अमृतवेल’ (१९६७), ‘सोनेरी स्वप्ने भंगलेली’ (१९७७). रूपककथांझेले: ‘कलिका’ (१९४३), ‘सुवर्णकण’ (अणकारीत) (१९४४), ‘वनदेवता’ (१९६०). लघुनिबंद संग्रह: ‘वायुलहरी’, ‘अविनाश’ (१९४१), ‘तिसरा प्रहर’ (१९४८), ‘मंझधार’ (१९५९), ‘झिमझिम’ (१९६१). चरित्रात्मक आनी समिक्षात्मक बरप: ‘गडकरी-व्यक्ती आणि कार्य’ (१९३२), ‘वामन मल्हार जोशी-व्यक्ती आणि विचार’ (१९४८), ‘केशवसुत: काव्य आनी कला’ (१९५९). टिकात्मक लेख आनी संकीर्ण बरप: ‘मराठी नाट्यसंसार’ (१९४५), ‘गोफ आणि गोफण’ (१९४६), ‘रंग आणि गंध’ (१९६१), ‘ते दिवस, ती माणसे’ (१९६१), ‘रेषा आणि रंग’ (१९६१). हेभायर ‘छाया’ (१९३६), ‘ज्वाला’ (१९३७), ‘देवता’ (१९३८), ‘सुखाचा शोध’ (१९३९) ह्या सिनेमांच्यो पटकथा ताणें बरयल्यात. तांच्या खूबशा कादंबऱ्यांचो, गुजराती, तमिळ आनी हिंदी ह्या भारतीय भासांनी अणकार जाला. तशेंच ताच्या काणयांचो अणकार इंग्लीश, रशियन आनी चेक ह्या विदेशी भासांनी जाला.
जिणेखातीर कला आसा, ह्या तत्वाचेर चलयल्ल्या ‘जोस्ना’ ह्या म्हयन्याळ्याचो तो संपादक आशिल्लो. १९६१ त, ‘ययाती’ हे ताचे कादंबरीक महाराष्ट्र सरकाराचें कादंबरी माळेंतलें पयलें इनाम फाव जालें. ‘ययाति’ कादंबरीक याहित्य अकादमीचोय पुरस्कार फाव जालो. ताचे हेच कादंबरीक १९७४-७५ वर्साचें भारतीय ज्ञानपीठ हें एक लाख रु. चें मानाचे इनाम फाव जालें. १९४१ त, सोलापूर हांगा भरिल्ल्या महाराष्ट्र साहित्य संमेलनाच्या रुप्यामहोत्सवी दबाज्याचो तो अध्यक्ष आशिल्लो. १९५७ त, मराठी नाट्यसंमेलनाचोय तो अध्यक्ष आशिल्लो. १९६८ त, भारत सरकारान ‘पद्मभूषण’ हो किताब दिवन ताच्या वावराची तोखणाय केली. १९७० त, साहित्य अकादमीचो फेलो म्हूण ताची नेमणूक जाली.
ताच्या बरपाचेर आगरकर, केशवसुत, हरिभाऊ आपटे, श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर हांच्या बरपांचो खूबसो प्रभाव पडिल्लो दिसून येता. आपल्या बरपांत ताणें मनीस जीणेक खूब म्हत्व दिलें. जीणेतलें श्रध्देचें म्हत्व ताणें स्वच्छंदतावादी (रोमँटिक) विचारांवरवीं परगटायलें. मनीस जीणेंतलो ध्येयवाद. सुक, दूख्ख आनी भावनांचे उत्फरके हांचें दर्शन ताचे बरपावळींत जळींमळीं घडटा. ताची भाशाशैली अलंकारिक आनी सुभाषितांनी भरिल्ली आसा. मराठी कथेंत ताणें नवे प्रयोग केले आनी ती कथा उंचेल्या पंवड्यार पावयली. साहित्याखातीर समर्पित भावनेन वावर करपी एक श्रेश्ठ साहित्यिक म्हूण खांडेकराचें नांव घेतात.
-प्रा. सुमंत कनयाळकर
खांडेपारकार, वैकुंठ हरी: (जल्म: २७ ऑक्टोबर १९११, शिरोडें-फोंडें).
गोंयचो सुटके झुजारी. ताणें प्राथमिक शिक्षण मराठी आनी पोर्तुगेजींतल्यान घेतलें. राश्ट्रीय कॉंग्रेस गोंय संघटनेचो तो वांगडी आसलो. सुटके चळवळीच्या काळांत तो भूयगत कार्यकर्त्यांक आदार दितालो. १७ फेब्रुवारी १९५५ दिसा पोर्तुगेज पोलिसांनी ताका धरून बंदखणींत दवरलो. १८ जून १९८४ दिसा गोंय सरकारान सुटके झुजांतल्या ताच्या वावराचो भोवमान केलो.
-कों. वि. सं. मं.
खांपऱ्यांची जात्रा:कुडाळ तालुक्यांतल्या कर्याद नारूर हांगाची खांपऱ्यांची वर्सुकी जात्रा रांगणा गडाच्या मुळसाकडेन मौंजे नारूप हांगा भरता. वैशाख कृष्ण पक्षांतल्या धनिष्ठानवक सावन उमाशेमेरेन ही थळावी कार्यावळ जाता.
कांय थळाव्या देवांच्या नांवान मांडावयल्या बोकड्यांचो बळी दितात. सावंत, राऊळ, मडवळ ह्या घराण्यांतले दादले बायलांचो भेस करतात तांच्या वांगडा बुवाचो भेस करून एक गोसावीय आसता. थाराविक सुवातींनी धोल-ताशांच्या गजरांत मिरवणूक काडटात. महास्थळाकडल्यान मडवळाच्या घराकडेन आनी तेउपरांत भटाच्या घराकडल्यान ही मंडळी येतकच देवळाच्या आवारांतल्या भावईच्या पाशाणाकडेन भेस सोडटात. देवळाच्या आवारांत जमीन नांगरपाची कार्यावळ करून ‘भार पेरणी’ करतात. पणसाचे गरे वांटपाची कार्यावळ जाता. त्रयोदशीच्या दिसा खांपऱ्यांचो मुखवटो समजून तो गांवकार लोकांच्या घरामुखावयल्या मंडपांत हाडून दवरतात. रातीकडेन ह्या मुखवट्याकडेन ‘सुद्रीक’ वंशाच्या आंगांत ‘भार’ (अवसर) येवन तो विडेमानकरी मंडळीक नांवान आपयता. उपरांत, ‘भार’ मुखवटो घालून श्रीदेवीमहालक्ष्मीच्या देवळाच्या आवारांत १ फेरी मारून परत मंडपांत येवन बसता.
चर्तुदशीच्या दिसा दनपारच्या सुमार १ ते २ ह्या वेळार हो भार देवळाच्या आवारांत मुखवट्याबगर पासय मारता आनी आपल्या मारेकऱ्यांचो सोद घेता. त्या वेळार मानकरी मंडळी वीरांचो भेस करून देवळाच्या आवारांत उबी रावता. तांका पळेतकच तांचो सूड घेवपाखातीर भीर परत मूळ सुवातीर येवन मुखवटो घालून खंजीरान वीरांक मारपाखातीर देवळाच्या आवारांत येता; पूण ताचे आदींच ते वीर आपलो भेस बदलून देवळांत येवन बसतात. तांका सोदपाखातीर देवळाच्या आवारांत धोल-ताशे आनी ‘हु ---हु---हु---हु’ अशा आड्ड्यांच्या गजरांत ‘भार’ पासयो मारीत आसता. मागीर परत ‘भार’ मूळ सुवातीर येवन मुखवटो मांडपांत दवरता. रातचो परत एकदां वीरांक सोदपाखातीर ‘भार’ देवळाच्या आवारांत फेरी मारता पूण ताका प्रतिस्पर्धी दिसना. पूण भावईच्या पाशाणामुखार एक पीठाची बावली दवरिल्ली आसता, ती खंजीरान नश्ट करून मागीर ‘भार’ मूळ सुवातीर येता. भार जे जे सुवातीर विसव घेवपाक बसता, थंय कोंबो कापतात. अमाशेच्या दिसा सकाळीं नारूर आनी गोठोसचे शिमेचेर सजयल्लो मुखवटो व्हरतात. थंय बलिदान आनी निवेद्याची कार्यावळ जात आनी हो उत्सव सोंपता.
हो उत्सव पूर्विल्ल्या काळासावन चलत आयिल्ल्यो चाली, अवसर आनी हेर रूढी- परंपरेचेर आदारिल्लो आसा. नारूर हांगा बेरडांची गाळवी, सतीचो फातर, रान्नोबाचो फातर, बळीचो वाफो अश्यो सुवाती अजून आसात. थंयच्या लोकांच्या मताप्रमाण, रांगणच्या देगणांत भरपी ही व्हडली जात्रा खूब पूर्विल्ल्या काळासावन चलत आसल्या.
-कों. वि. सं. मं.
खाज (Pruritus): पळेयात कात-२ खाजन: खाडींत आनी ल्हान आखातांत दर्याचें खारें उदक आनी भूंयखंडावयल्यान येवपी सावें उदक भरसता. न्हंयांतसून आनी दर्याच्या प्रवाहांतसून व्हांवन आयिल्ल्या गाळांचें अशे सुवातीर ल्हान गुंड्यांत (pebble) रुपांतर जावन तांचें निक्षेपण (deposition) जाता. हो नव्यान तयार जाल्लो भंयूभाग कांय काळान सुकतेच्या वेळार उक्तो उरता आनी
