सुर्वेक खाड दवरपाची पध्दत परत लोकप्रिय जाली. खाड हें क्रांतिकारक आनी बंडखोर लोकांचे लक्षण अशी समाजाची नदर जाली. १९ व्या शेंकड्याच्या मध्याक युरोपांत खाड दवरपी लेखकांक, कलावंत आनी विद्वान लोकांक मान-प्रतिश्ठा फाव जाली. खाड दवरपी अमेरिकेचो पयलो अध्यक्ष म्हळ्यार अब्राहम लिंकन. विसाव्या शेंकड्याचे सुर्वेक सावन युरोप आनी अमेरिकेंत खाडाची फॅशन फाटीं पडली. खाडये बोल्शेव्हिक क्रांतीकारक आनी अराजकतावादी हांका व्यंगचित्रांतल्यान चित्रित केले. दुसऱ्या म्हाझुजाउपरांत अस्तंती देशींनी लेखक. कलावंत आनी चड करून ‘बीटनिक’ लोकांनी खाड दवरपाची प्रथा पर्थून लोकप्रिय केली.
इंग्लंडांत व्हिक्टोरियन काळांत (सुमार १८४० ते १८७०) पोल्यावेल्या झुपकेदार केसांचे कल्ले वा गुलमिश्यो (side Whiskers or Chin Whisker) ‘मटन चॉप्स’ वा ‘पिकॅडिली वीपर्स’ ह्या नांवांनी खूब लोकप्रिय जाल्ले. ह्या कल्ल्यांक इंग्लीशींत ‘बर्नसाइड्स’ वा ‘साइडबर्नस’ अशें म्हण्टात. हो शब्द अमेरिकन यादवी झुजांतलो जनरल अँब्रोझ बर्नसाइड हाच्या नांवावेल्यान आयला. अमेरिकेंत ह्या झुपकेदार कल्ल्यांक ‘डंड्रेरीस’ अशें म्हण्टात. ‘अवर अमेरिकन कझन’ ह्या नाटकांतल्या ‘लॉर्ड डंड्रेरी’ ह्या पात्रावेल्यान हें नांव पडलां.
खाडकेवयलें त्रिकोणी तोंकाळ खाड तिसऱ्या नेपोलियनच्या भोवमानाखातीर ‘इंपीरियल’ ह्या नांवान नामनेक पावलें. ऑस्ट्रियाचो सम्राट फ्रांट्स जोसेफ हाच्या आदाराखातीर मिश्यांत विणिल्ले झुपकेदार कल्ले ताच्याच नांवान लोकप्रिय आसात. फुडें फुडें सामान्य नोकरवर्गाइतलीच कल्ले दवरपाची पध्दत मर्यादीत जाली. विसाव्या शेंकड्याच्या पयल्या दोन दशकांमेरेन अस्तंती समाजांत ल्हान मिश्यो दवरप लोकप्रिय जालें. ब्रिटीश सैन्यांत ‘वॉलरस’ मिश्यो आनी अमेरिकेंत वयल्यान पीळ घाल्ल्यो ‘हँडलबार’ मिश्यो खूब लोकप्रिय जाल्यो. अमेरिकेंतले वेवसायीक लोक ‘व्हॅन्डाइक’ शैलीच्यो मिश्यो दवरताले.
मेसोपोटेमियन संस्कृतायेंतले लोक (कॅल्दियन, बॅबिलोनियन, ॲसीरियन, मीडियन आनी पूर्विल्ल्या पर्शियन) खाडाक तेल लावन, फणयेन वळोवन आपल्या खाडाची खूब जतनाय घेताले. भारतांत आनी तुर्कस्थानांत प्रतिश्ठा आनी विद्वत्तेचें प्रतीक म्हूण लांब खाड वाटयताले. तुर्कस्थानांत गुलामांचें दासत्व दाखोवपाखातीर तांचें खाड सक्तीन काडटाले. इझाएलचे धर्मगुरू लांब खाड दवरताले. बरे भलायकेचे नदरेन खाड काडपाच्या रेझरचो प्रसार रोमांत लुसियस तार्किनियस प्रिस्क (६१६-५७८ इ. स. प.) हाणें सुरू केलो. तरी लेगीत खाड काडपाची आर्विल्ली पध्दत ग्रीक सीसीलियन म्हाल्यांनी इ.स.प. ४५४ वर्सासावन खऱ्या अर्थान लोकप्रिय केली. सातव्या शेंकड्यासावन सोळाव्या शेंकड्यामेरेन बिझांतीन संस्कृतायेंतले लोक लांब, मुदयाळें, खाडकेच्या मदी खाप आशिल्लें तोंकदार आनी खूब लांब खाड दवरताले.
१८०८ ते १८६० ह्या काळांत ब्रिटीश सैन्यांत खाडकेपुरतें ल्हान खाड सक्तीचें आशिल्लें. विसाव्या शेंकड्याचे सुर्वेक दक्षिण आप्रिकेंत तळ ठोकून आशिल्ल्या ब्रिटीश सैन्यांत आनी परत दुसऱ्या म्हाझुजावेळार खाड-मिश्यांची पध्दत खूब लोकप्रिय जाली. १९१७ वर्सा अमेरिकन लश्कर कायद्यांत केंस बारीक दवरचे आनी खाड वेवस्थित trim करचें असो निर्बंध आशिल्लो. विसाव्या शेंकड्याच्या दुसऱ्या अर्दांत ‘चिन व्हीस्कर्स’ (झुपक्यांचे कल्ले) परत लोकप्रिय जाले.
भारतांत खाड दवरपाची पध्दत धर्माची आज्ञा अशी ना, तरी लेगीत मिश्यो दवरपाची चाल मात परंपरागत आसा. पूर्विल्ल्या काळांतले भारतीय ऋषीमुनी खाड-मिश्यो आनी जटा दवरताले, अशें दिसून येता. तशेंच सिंधुसंस्कृतीकाळांतले (इ. स. प. ३,०००-१,५००) दादले जरी मिश्यो दवरीनासले, तरीकूय वेगळ्याच ढंगान कापिल्ले खाड दवरताले. पूण आर्य लोक मात खाड दवरिनासले, त्या फुडल्या काळांतलीं शिल्पां आनी चित्रां हातुंतूय खाड आशिल्लीं कांय मुखामळां दिसतात. बौध्द आनी जैन धर्मांतले लोक मात खाड दवरीनात.
इतिहासकाळांत भारतीय लोक खाड-मिश्यो दवरताले, अशीं उदाहरणां मेळटात. सैनिकी प्रभावाक लागून खाडाचें आस्तित्व बळिश्ट जालां आसूंक जाय. मुसलमान झुजाऱ्यांप्रमाण जाट, राजपूत आनी शीख ह्या भारतीय लढाऊ झुजाऱ्यांनी खाड दवरपाक सुरवात केली. शीख लोक धर्माची आज्ञा म्हूण खाड दवरतात. आपलें खाड तें एका कपड्यान आनी जाळयेन माथ्यार बांदतात. मराठ्यांभितर छत्रपती शिवाजी आनी संभाजी हांणी खाड- मिश्यो दवरिल्ल्यो.
हिंदू धर्मांत खूब लागींची व्यक्ती म्हळ्यार आवय, बापूय, भाव-भयण आनी हेर मेलीं तर मर्णाच्या बाराव्या दिसा खाड-मिशी काडपाची चाल आसा.
मोगलांचे मुस्तींत मोगल बादशहापसून ते सरदारांमेरेन सगळे खाड दवरताले. पूण अकबर बादशहा ह्या एकाच बादशहान खाड दवरूं नासलें. पूण ताच्या फुडल्या काळांत खाड वाडोवपाची प्रथा परत सुरू जाली. धर्माची आज्ञा म्हूण आनी दुसरें म्हळ्यार मुसलमान, शिखांपरस वेगळे दिसचे म्हूण मुसलमानांनी चार बोटांपरस चड लांबायेचे खाड वाडोवचें न्हय, असो हुकूम औरंगजेबान काडिल्लो. तेन्नाच्या मुसलमान लोकांक मिश्यो नाशिल्लो वयलो ओंठ आनी सकयल वाटकुळ्या आकाराचें खाड दवरपाची संवय आशिल्ली. कांय जाण मात खाडाचीं तोंका पोल्यावटेन पिळटाले तर कांय जाण तीं गळ्याचेर लांबयताले.
एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या मध्यांत भारतांत खाड दवरपाची प्रथा आशिल्ली. सुलेमान शाह बादशहाच्या उत्तेजनाक लागून अयोध्या आनी दिल्ली हांगाचे दरबारी लोक आपलीं खाडां वेवस्थित वळोवन बिनखाडाच्या मिश्यांक पीळ दिवपांत धन्यताय मानताले. विसाव्या शेंकड्यांत लोकांची खाड दवरपाची रूच दिशींदिशीं वेगवेगळ्या फॅशनीप्रमाण बदलत आसा.
-कों. वि. सं. मं.
खाडिलकर, कृष्णाजी प्रभाकर: (जल्म: २३ नोव्हेंबर १८७२, सांगली; मरण: २६ ऑगस्ट १९४८).
मराठींतलो एक नामनेचो नाटककार, संपादक, राजकारणी, अध्यात्मवादी. मुळावें शिकप सांगली हांगा जालें. महाविद्यालयांतलें शिकप पुणे हांगाच्या फर्ग्युसन आनी डेक्कन महाविद्यालयांत जालें. १८१२ त तत्वगिन्यान हो विशय घेवन तो बी. ए. जालो. १८९२-९४ ह्या काळांत ताणें सांगली हायस्कूलांत शिक्षकाचें काम केलें. मुखार मुंबय वचून ताणें कायद्याची एल्एल्. बी. पदवी घेतली. १८९७ त ‘केसरी’ ह्या दिसाळ्यांत काम करतना ताचो संबंद लोकमान्य टिळकाकडेन आयलो. राजकी घडामोडींचेर बरप करपाक ताका टिळकाकडल्यान स्फूर्त मेळ्ळी.
१८९५ त, ‘सवाई माधवरावांचा मृत्यू’ हें ताचें पयलेंच नाटक ‘विविधज्ञानविस्तार’ ह्या नेमाळ्यांत उजवाडाक आयलें. १९०१ त, ‘गनिमी काव्याचे युध्द’ ही लेखमाला ताणें नेमान बरोवपाक सुरवात केली. ताचीं म्हत्वाचीं उलोवपां ‘खाडिलकर लेखसंग्रह’ (भाग १ आनी २) ह्या नांवान उजवाडाक आयिल्लीं आसून पयल्या झुजाचेर केल्ली बरपावळ वट्ट पांच भागांनी उजवाडाक आयल्या. ताचो खरो पिंड नाट्यलेखकाचो आशिल्लो. ताणें बरयल्लीं नाटकां अशीं- ‘मोहना’ (१८९८); ‘सवाई माधवरावांचा मृत्यू’ (१९०६); ‘कीचकवध’ (१९०७); ‘प्रेमध्वज’ (१९११); ‘संगीत मानापमान’ (१९११); ‘संगीत विद्याहरण’ (१९१३); ‘सत्वपरीक्षा’ (१९१५); ‘संगीत स्वयंवर’ (१९१६); ‘संगीत द्रौपदी’ (१९२०); ‘संगीत त्रिदंडीसंन्यास’ (१९२३); ‘संगीत मेनका’ (१९२६); ‘सवती-मत्सर’ (१९२७); ‘संगीत सावित्री’ (१९३३). ताचीं नाटकां गंधर्व नाटक मंडळी, किर्लोस्कर नाटक मंडळी, शाहूनगरवासी आनी महाराष्ट्र नाटक मंडळी ह्या नाटकां कंपनींनी रंगमाचयेर हाडलीं.
१९०८ त लोकमान्य टिळक हाका बंदखणीची ख्यास्त जाली, त्या वेळार खाडिलकर ‘केसरी’ चो संपादक आशिल्लो. १९१० त, संपादनाचें
