हें काम ताणें सोडलें. टिळकाच्या मरणाउपरांत महात्मा गांधीच्या राजकारणांत प्रवेश करून ताणें गांधीच्या पालवाखाल आपलो भौशीक वावर सुरू केलो. १९०७ त भरिल्ल्या तिसऱ्या नाट्यसंमेलनाचें अध्यक्षपद ताका मेळ्ळें. परत १९१७ त पुण्यांत भरिल्ल्या नाट्यसंमेलनाचो तोच अध्यक्ष आशिल्लो. १९२१ त, मुंबय हांगाच्या ‘लोकमान्य’ ह्या नेमाळ्याचो तो संपादक जालो. त्याच वर्सा गांधर्व महाविद्यालयावरवीं भरिल्ले संगीत परिशदेचो तो अध्यक्ष आशिल्लो. उपरांत ताणें ‘लोकमान्य’ हें नेमाळें सोडून स्वताच्या मालकीचें ‘नवा काळ’ हें नेमाळें सुरू केलें. ह्या नेमाळ्यांत हिंदू-मुसलमान वादाआड बरप केलें, म्हूण ताका ख्यास्त भोगची पडली. १९२९ त, आनीक एकदां ब्रिटीश सरकारान ताच्या आड देशद्रोहाचो खटलो भरिल्ल्यान ताका एका वर्साची ख्यास्त भोगची पडली.
१९३३ त नागपूर हांगा भरिल्ल्या अठराव्या महाराष्ट्र साहित्य संमेलनाचो तो अध्यक्ष आशिल्लो. १९३३-३५ ह्या काळांत सांगलीच्या दत्तमंदिरांत ताणें ‘योग’ ह्या विशयाचेर प्रवचनां दिलीं. आपले जाण्टे पिरायेंत ताणें रुद्र, संध्यावंदन, पुरुषसूक्त, ऐतरेय आनी ईशावास्योपनिषद, तैत्तिरीयोपनिषद, ओंकाराची उपासना आनी हेर आध्यात्मिक विशयांचेर बरप केलें.
ताच्या नाटकांत, भूतकाळाक हात घालून तातूंतल्यान वर्तमानकाळाचे संदर्भ वाचप्यांमुखार दवरपाची ताची तांक दिसून येता. ताणें पुराणकाळ आनी इतिहास हातूंतल्या घडणुकांचेर नाटकां बरोवन नवे पिळगेक तातूंतल्यान खूबशें गिन्यान दिवपाचो यत्न केलो. आपल्या नाटकांवरवीं खाडिलकारान मराठी रंगमाचयेक एक उंचेलो पांवडो मेळोवन दिलो. -प्रा. सुमंत कनयाळकर
खाडी: (इंग्लीश- Creek, estuary, channel, firth; हिंदी- खाडी, उपसागर).
दर्यादेगेकसावन भितर सरिल्लो उदकाचो अशीर फांटो. किनाऱ्याकडलो देंवतो भूंयभाग सकयल देंविल्ल्यान वा दर्याच्या उदकाची पातळी वाडिल्ल्यान खाडी तयार जाता. भरती येतकच उदक खाडींत वता आनी ताकालागून ल्हान-व्हड व्हडीं खाडींत वचूंक शकतात. हाका लागून खाडीच्या खोलगट भागाचो व्हड्यांक आश्रय जाता आनी माल-प्रवासी हांका चडोवप-देंवप हे नदरेन बंदर म्हूण उपेग जाता. युरोप, अमेरिका हांच्या दंतुर किनाऱ्याचेर असल्यो खाडयो आसात.
न्हंयेच्या मुखांतसून दर्याचे भरतीचें उदक जंयमेरेन भितर वचूंक शकता, थंयमेरेनच्या न्हंयेच्या मुखाकडल्या भागाक ‘खाडी’ म्हण्टात. न्हंयेचे वा दर्याचे क्षरणक्रियेक लागून खाडीचें मुख रुंद जावन तिका फुनेलाभशेन आकार येता. इंग्लंडची टेम्स, दक्षिण अमेरिकेंतली प्लेट ह्या न्हंयांच्या मुखांकडेन लांब-रुंद खाडयो तयार जावन थंय लंडनच्यान ३५ किमी. अंतराचेर आशिल्ल्या टूरॉक आनी आजेंटिनाचें ब्वेनस आयरिस अशीं मोट्या उलाढालीचीं बंदरां विकसित जाल्यांत.
कांय खाडींनी भरपूर गाळ सांठून उरता, जाल्यार कांय खाडी भरती-प्रवाहाक लागून उक्त्यो उरतात. भारतांत, नर्मदेच्या मुखाकडल्या भडोच बंदराची एका काळांत भरभराट जाल्ली. पूण गाळ भरून आयिल्ल्यान सद्या तें आर्विल्ल्या आगबोटींखातीर निरुपयोगी जालां. कोकण किनाऱ्यावेलीं दाभोळ, मुरूड, बाणकोट, जयगड हीं बंदरां खाडींचेरूच वशिल्लीं आसून ह्यो खाडी जलमार्ग म्हूण पयलींपसून वापरांत आसात. खाडीलागसारचो प्रदेश दोंगराळ आसत जाल्यार ताचेपसून मेळपी संरक्षणाक लागून असली खाडी चांचे लोकांक वा जकातोर वेपाऱ्यांक बरी पडटा. कांय वेळा दोन मोटे सागरी विभाग जोडपी आनी सामुद्रधुनीपरस लांब-रुंद समुद्राक खाडी म्हण्टात. देखीक- उत्तर समुद्र आनी अटलांटिक महासागर हांका डोव्हर सामुद्रधुनीमार्गान जोडपी इंग्लीश खाडी वा अंदमान-निकोबार जुंव्यांकडली १०० खाडी. -कों. वि. सं. मं.
खातीब, मह्हम उस्मान: (जल्म: १२ मे १९२८, बांदें-सावंतवाडी).
गोंयचो सुटके झुजारी. बापायचें नांव उस्मान अब्दूल खातीब. राश्ट्रीय काँग्रेस गोंय संघटनेचो तो वांगडी आसलो. सुटके चळवळीच्या काळांत ती भुंयगत राजकी वावरांनी वांटो घेतालो. १० जून १९५४ दिसा म्हापशें वाठारांत ताका पोलिसांनी धरलो. सुर्वेक ताका आग्वाद बंदखणींत दवरलो आनी उपरांत आल्तिनो बंदखणींतल्यान सुटका जाली. गोंय सुटके उपरांत तो ‘प्रजा समाजवादी पक्ष’ (Praja Socialist Party) हे संघटनेचो वांगडी जालो. उपरांत तो जनता पक्षांत गेलो. मार्च १९८४ वर्सा भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन ताचो भोवमान केला.
-कों. वि. सं. मं.
खान, अब्दुल गफारखान: (जल्म: ३ जून १८९०, उत्मानझाई-पेशावर; मरण:-?).
महात्मा गांधीचो एकनिश्ठ अनुयायी आनी पख्तुनांच्या स्वातंत्र्य लढ्यांतलो एक फुडारी. ताका बादशहाखान अशेंय म्हण्टात. ताचो जल्म एका गिरेस्त घराण्यांत जालो. प्राथमिक आनी माध्यमिक शिक्षण पेशावर हांगा जालें. ताणें लश्करांत ‘गाईड्स’ हे तुकडींत नोकरी धरली. गोऱ्या अधिकाऱ्यांकडल्यान हिंदी लश्करी अधिकाऱ्यांक अपमानाची वागणूक मेळटा म्हूण लश्करी नोकरेचो त्याग करून तो अलीगढ विद्यापीठांत शिक्षणाखातीर गेलो. १९१० पसून आपल्या प्रदेशांत राश्ट्रीय शाळा काडून पठाण बांधवांनी जागृताय आनी देशप्रेम निर्माण करपाचो यत्न ताणें सुरू केलो.
‘रौलॅट ॲक्ट’ च्या जुलमी कायद्याआड महात्मा गांधीन सुरू केल्ल्या आंदोलनांत गफारखान सक्रीय वांटो घेवन, वायव्य सरहद्द प्रांतांत उर्बा निर्माण केली. १९२० च्या नागपूर काँग्रेस अधिवेशनांत ताणें वांटो घेतलो. तशेंच आपल्या प्रांतांत खिलाफत चळवळ संघटित केली. फुडें १९२४ त बंदखणींतसून सुटकच ताणें समाज-सुदारणेचो वावर हातांत घेतलें. १९२९ त महात्मा गांधी, नेहरू, मौलाना आझाद ह्या भारतीय फुडाऱ्यांकडेन ताची वळख जाली आनी काँग्रेस चळवळींत तो सामील जालो. ह्याच कार्याक मदत जावंची म्हूण ‘खुदाई खिदमतगार’ ही स्वयंसेवक संघटना ताणें १९२९ वर्सा स्थापन केली. पठाण समाजांत राश्ट्रप्रेम निर्माण करप, हो हे संघटनेचो मुखेल उद्देश आशिल्लो. पूण ह्रिटीश सरकारान ही संघटना बेकायदेशीर थारायली. १९३० च्या सत्याग्रहांत ताका परत बंदखणींत वचचें पडलें.
काँग्रेसचें अध्यक्षपद गफारखानांक दोनदां दिवपाचें केलें, पूण आपूण फकत एक सादो सेवक आसा, अशें म्हूण ताणें तें पद न्हयकारलें. प्रांतीय वा अखिल भारतीय वेंचणुकेक उबो रावपाचें लेगीत ताणें केन्नाच मान्य केलें ना. अखिल भारतीय काँग्रेस कार्यकारिणीचो तो १९४७ चे फाळणीमेरेन सदस्य आशिल्लो. १९२०-४७ मेरेन ताणें वट्ट १४ वर्साची बंदखण भोगली.
दुसऱ्या म्हाझुजांतउपरांत भारतीय स्वातंत्र्याखातीर जाल्ले वाटाघाटींत
