भारताचें विभाजन जावपाचीं चिन्हां दिसनाफुडें गफारखानान खर विरोध केलो आनी विभाजन जालेंच जाल्यार वायव्य शिमेवयल्या पठाणांचो स्वायत्त पख्तुनिस्तान जावपाक जाय, असो आग्रो धरलो. पूण ताचे यत्न निश्फळ जाले आनी सरहद्द प्रांत पाकिस्तानाचोच एक भाग जालो. त्या वेळार दुखेस्त अंतस्कर्णान ‘भारतीय फुडाऱ्यांनी आमकां लांडग्यांच्या ताब्यांत दिवन स्वताक मात स्वातंत्र्य मेळयलें’ अशें दुखेस्त उलोवप ताणें केलें.
महात्मा गांधीच्या आदेशाक लागून तो आपल्या प्रांतांत गेलो. पाकिस्तानाकडेन एकनिश्ठ रावपाचो सोपूत ताणें घेतलो पूण आपल्या प्रदेशाक स्वायत्तता मेळपाक जाय, असा आग्रो ताणें धरलो. ताका लागून पाकिस्तान सरकारान ताका बंदखणींत घालून ताची ‘खुदाई खिदमतगार’ संघटना बंद केली. पाकिस्तान स्वातं6 जायत पसून १९६४ मेरेन तो पाकिस्तानी बंदखणींत उरलो.
भलायकी इबाडली म्हूण सप्टेंबर १९६४ त गफारखानाक इंग्लंडाक वचपाची पाकिस्तान सरकारान परवानगी दिली. पाकिस्तानांत परत येवप धोक्याचें आसा, हें वळखून तो डिसेंबर १९६४ त अफगाणिस्तानांत गेलो. गांधी जल्मशताब्दी महोत्सवांत वांटो घेवपाखातीर गफारखान भारत सरकाराच्या आपोवण्याक मान दिवन ऑक्टोबर १९६९ त भारतांत आयलो. हांगाच्या मुक्कामांत ताका आंतररश्ट्रीय सामंजस्याखातीर दवरिल्लें नेहरू पारितोषिक दिलें. भारताखातीर केल्ले सेवेखातीर कृतज्ञता परगटावन भारतीयांनी ताका थैली अर्पण केली.
सरहद्द प्रांतांतलो महात्मा गांधीसारको म्हान फुडारी म्हूण ताका ‘सरहद्द गांधी’ अशें भोवमानान म्हण्टात.
-कों. वि. सं. मं.
खानोलकर, चिंतामण त्र्यंबक: (जल्म: ८ मार्च १९३०, बागलांची राई-वेंगुर्ले-सिंधुदुर्ग; मरण: २७ एप्रिल १९७६, मुंबय).
मराठींतलो एक नामनेचो कवी, कादंबरीकार, नाटककार. ताणें आपल्यो चडश्यो कविता ‘आरती प्रभू’ ह्या टोपण नांवान बरयल्यो. ताचें मुळावें शिकप सुर्वेक कुडाळ, सावंतवाडी आनी उपरांत मुंबय हांगा जालें. कवित्वाची तांक ताका जल्मताच आशिल्ली. ताणें मुंबय विद्यापीठ, मुंबयचें आकाशवाणी केंद्र तशेंच ‘गुरुकुल’ (लोणावळा) हांगा १९५५ सावन १९६६ मेरेन नोकरी केली. मात ते उपरांत ताणें फकत बरोवपूच केलें. ताणें बरयल्ल्यो कांय साहित्यकृती अश्यो- कवितांझेले: ‘जोगवा’ (१९५९), ‘दिवेलागण’ (१९६२), ‘नक्षत्रांचे देणे’ (१९७५). कादंबऱ्यो: ‘रात्र काळी घागर काळी’ (१९६३), ‘तृणसंगीत’ (१९६४, द ग्राम-हार्प-टुमन कापोत हाचे कादंबरीचो अणकार), ‘अजगर’ (१९६५), ‘कोंडुरा’ (१९६६), ‘त्रिशूंक’ (१९६८), ‘गणुराया आनी चानी’ (१९७०, महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार), ‘पिशाच’ (१९७०). ‘अज्ञात कबुतरे’ (‘झेक’ ह्या चित्रपटाचेर आदारीत; १९७२), ‘अगोचर’ (१९७५), ‘पाषाण’, ‘पालवी’ (१९७६), ‘भागधेय’ (१९७६), ‘असाही एक अश्वत्थामा’ (१९७७), ‘दुष्टचक्र’ (१९७९), ‘खडक’ (१९७३), ‘चकवा’ (उजवाडाक येवंक ना). कथांझेले: ‘सनई’ (१९६४, महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार), ‘राखीपाखरु’ (१९७१), ‘चाफा आणि देवाची आई’ (१९७५, मॅजेस्टिक ग्रंथ इनाम), ‘बाप’ (१९७८). नाटकां: ‘एक शून्य बाजीराव’ (१९६७, महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार), ‘सगे सोयरे’ (१९६७, महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार), ‘श्रीमंत पतीची राणी’ (१९७१), ‘अवध्य’ (१९७२), ‘कालाय तस्मै नम:’ (१९७२, महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार आनी राज्य नाटकां सर्तींत नाटक बरपावळींतलें पयलें इनाम), ‘हयवदन’ (१९७३, गिरीश कर्नाड हाच्या नाटकाचो अणकार), ‘अजब न्याय वर्तुळाचा’ (१९७४, कॉकेशियन चॉक सर्कल ह्या बर्टोल्ट ब्रेस्ट हाच्या नाटकाचो अणकार), ‘रखेली’ (१९७६), ‘संगीत अभोगी’ (१९७६). हेभायर ‘गोपाळ गाणी’ (१९६६, भुरग्यांखातीर गीतांझेलो), ‘वारा वाहे रुणझुणा’ (१९७३, लघुनिबंदां झेलो), ‘व्यक्तिचित्र’ (१९७४) असलें बरपूय ताणें केलां. ताचीं कितलींशींच नाटकां, एकांकिका आनी कविता अजुनूय उजवाडाक येवपाच्यो आसात.
कोंकणींतली लोकजीण आनी थंयचो सैम हांचो ताका मेळिल्लो सांगात ताचे बरपावळींतल्यान जळींमळीं दिसून येता. खानोलकरान आपल्या साहित्यांत रंगयल्ल्यो व्यक्ती ह्यो जित्यो जिव्यो आशिल्ल्याचो अणभव वाचतल्याक खिणाखिणाक येता. मनीस जिणेंतलें भोगाचें असादारण अशें म्हत्व, तशेंच दुख्ख आनी दळिद्र हांची अपरिहार्य अशी जाणविकाय आनी ह्या सगळ्यांच्या वयर आशिल्लो नियतीचो गूढ असो अंकूश ह्यो सगळ्यो गजाली ताचे बरपावळींत खुबशा सुवातींनी दिसून येतात. व्यक्तिगत जिणेंतल्या एका दुख्खाची सयाय ताच्या बरपांत दिसून येता. नवो अणभववाद, अस्तित्ववाद (realism) हांचें दर्शन ताच्या कवितांतल्यान घडटा. जिणेंत येवपी दूख हें मनशाचें जडण- घडणीचेर पातयेवन आसता, हाचेर ताचो पुराय विस्वास आसा.
खानोलकर हाका ताच्या विंगड विंगड बरपावळीखातीर महाराष्ट्र सरकाराचीं वट्ट आठ इनामां फाव जालीं. १९६४ त, ‘रायटर सेंटर’ हे संस्थेन ताका स म्हयन्यांखातीर दुडवां पालव दिलो. ‘नॅशनल सेंटर फॉर परफॉर्मिंग आर्ट्स’ हे संस्थेन ‘दशावतार’ ह्या लोकनाट्याचो अभ्यास करपाखातीर, ताका संशोधन शिष्यवृत्ती दिली. एक ऊंच पांवड्याचें नाटक म्हूण आकाशवाणीन वेंचून काडिल्ल्या ताच्या ‘कालाय तस्मै नम:’ ह्या नाटकाचो सगळ्या भारतीय भासांनी अणकार जाला.
-प्रा. सुमंत कनयाळकर
खानोलकर, वसंत रामजी: (जल्म: १३ एप्रिल १८९५).
एक भारतीय वैजकीशास्त्रज्ञ. वैजकी शिकप मुंबय आनी लंडनच्या विद्यापीठांत जालें.
ग्रँट मॅडिकल कॉलेज, मुंबय, सेठ जी. एस्. मॅडिकल कॉलेज, मुंबय ह्या संस्थांनी शिकोवन ताणें कॅन्सराविशींचें मोलाचें संशोधन केलें. १९५० त ताची इंटरनॅशनल कॅन्सर रीसर्च कमिशनचो अध्यक्ष म्हूण वेंचणूक जाली. संयुक्त राश्ट्रांचे वैज्ञानिक समितीचो तो वांगडी आसलो. लंडनचे रॉयल सोसायटी ऑफ मेडिसिनचोय तो वांगडी आसलो. १९५०-५३ ह्या काळांत तो इंडियन कॅन्सर रीसर्च सेंटरचो मुखेल आसलो. ‘इंडियन ॲकॅडमी ऑफ मॅडिकल सायन्सेस’, ‘नॅशनल इन्स्टिटयूट ऑफ सायन्सेस ऑफ इंटिया’ ह्या सारक्या संस्थांकडेन वांगडी आनी अध्यक्ष ह्या नात्यान ताचो संबंद आयलो. मुंबय विद्यापीठाचो तो उपकुलगुरू आशिल्लो.
ताचो शंबरांवयर संशोधनात्मक लेख उजवाडाक आयल्यात. ‘लूक ॲट कॅन्सर’ हें ताचें पुस्तक चड म्हत्वाचें अशें समजतात
वैज्ञानिक मळार आणवीय प्रारणाचो (atomic radiation) परिणाम सोदून काडपाचें कार्य ताणें केलां.
१९६३ त, ‘नॅशनल रिसर्च प्रोफेसर इन मॅडिसिन’ आनी १९५५ त ‘पद्मभूषण’ दिवन सरकारान ताचो भोवमान केलो.
-कों. वि. सं. मं.
खामसूत्री बावल्यो: बावल्यांच्या हासचालींतल्यान एकाद्रो
