कलात्मक प्रसंग प्रेक्षकांमुखार सादर करपाचो पूर्विल्ल्या काळासावन चलत आशिल्लो एक खेळ. खामसूत्री बावल्यांचें आंग, अवयव जाय ते दिकेक सहज घुंवडावंक मेळचे म्हूण तांच्या आंगांतल्यान तारो व्हरतात. ह्या तारांक ‘खामसूत्र’ अशें म्हण्टात. खामसूत्र हांतांत घेवन सूत्रधार माचयेवेल्या बावल्यांक तरांतरांनी नाचयता.
भारतांत खूब पूर्विल्ल्या काळासावन हो खेळ चलत आयला. ६४ कलांभितर हे कलेचो आस्पाव आसा. हे कलेचो सगळ्यांत पयलो उल्लेख महाभारतांत मेळटा:
परप्रयुक्त: पुरुषो विचेष्टते। सूत्रप्रोता दारुमयीव योषा
(महाभारत उद्योगपर्व ३२.१३)
अर्थ- खामसूत्री बावली जशी सूत्रधाराचे इत्सेप्रमाण हालचाल करता, तशेंच मनीस हो ईश्वराचे इत्सेप्रमाण हालचाल करता.
मोहेंजोदारो, हरप्पा, ग्रीस आनी ईजिप्त हांगाच्या उत्खननांनी हालते सांदे आशिल्ले मूर्तींचे अवशेश मेळ्ळ्यात. इ. स. प. ३०० वर्सा ग्रीस आनी इटली हांगाच्या साहित्यांत मेळिल्ल्या उल्लेखांवेल्यान खामसूत्री बावल्यांचो आरंभ सुर्वेक युरोपांत जालो आनी उपरांत ताचो प्रसार उदेंतेकडल्या चीन देशांत आनी फुडें अमेरिका देशांत जालो, अशें अस्तंती पंडितांचें मत आसा. पूण खामसूत्री बावल्यांची मुखेल जल्मभूंय भारत आसून भारतीय नाटकांचें नूळ खामसूत्री बावल्यांच्या खेळांत आसा, अशें डॉ. पिशेल हाचें मत आसा. खामसूत्री बावल्यांच्या खेळांतलो सूत्रधार जें काम करता तेंच काम भरतमुनीच्या नाट्यशास्त्रांतलो सूत्रधार करता. हाचेवेल्यान खामसुत्री बावल्यांच्या खेळांतलो सूत्रधारूच नाट्यसृश्टींत आयलो अशें अनुमान वेदार्थयन्नकर्ते स. शं. पां. पंडित हाणें केलां. भारतांत हे कलेचो प्रसार खूब पूर्विल्ल्या काळासावन आशिल्लो, हें पंचतंत्रांतल्या ‘काष्ठचित्रक्रीडन’ आनी अवदानकल्पलतेंतल्या ‘यंत्रपुत्रकलीला’ ह्या खामसूत्री बावल्यांच्या खेळांक उद्देशून आयिल्ल्या शब्दांवेल्यान दिसून येता. तशेंच हेर संस्कृत साहित्यांतल्यान पुत्रिका, दृहित्रिका, पुत्तली, पुर्रलिका आनी काष्ठपांचालिका ह्या शब्दांचो वापर खामसुत्री बावल्यांक उद्देशून केला. राजशेखरान आपल्या ‘बालरामायण’ ह्या संस्कृत नाटकाच्या पांचव्या अंकांत दोन खामसूत्री बावल्यो माचयेर हाडल्यो. माचयेर खामसूत्री बावल्यो हाडपी संस्कृत भाशेंतलें हें पयलेंच नाटक. त्या काळांत बावल्यो तयार करपाखातीर लांकूड, लोकर, रेड्याची कातडी, शिंगा आनी हस्तीदंत हांचो वापर करताले.
ह्यो बावल्यो घडोवपाचे नदरेन खामसूत्री बावल्यांचे चार नुखेल प्रकार आसात:
१. छाया-बावली: ही रंगीत कागद, कचकडें (कांसवाची कट्टें), पातळ चामडें अशा मितपारदर्शक पदार्थांपसून तयार करतात. २. हात-बावली:हातमोज्यासारकी हाताचेर बसोवन माचयेफाटल्यान उबो रावन हिची हालचाल करतात. ३. काठी-बावली:ह्या प्रकारांत बावलेची तकली एके पातळ काडयेर बसयल्ली आसता. दोनूय तळटांक तश्योच पातळ काडयो लायिल्ल्यो आसतात. एका हातान तकलेची काडी आनी दुसऱ्या हातान बावलेच्या हातांतल्यो दोनूय काडयो हांची हालचाल करून बावली चलयतात. ४. सूत्र-बावली:ही खरी खामसूत्री बावली. माटयेफ्टल्यान वयर उबो रावन ती चलयतात. खामसूत्री बावल्यांच्या नाचाच्यो दोन पध्दती आसात:- एक राजस्थानी आनी दुसरी दक्षिणात्य. उत्तर प्रदेश वा राजस्थानी पध्दतीचे बावलेक ‘कठपुतली’ अशें म्हण्टात. ती चड करून लांकडापसून तयार करून तिका कापड आनी चामडें हांचोय वापर करतात. ज्या प्रदेशांत कठपुतळ्यो तयार करतात, त्या प्रदेशांतली वेशभूषा आनी केशभूषा त्या बावल्यांक चडयतात. ह्या खेळाखातीर वेंचून काडिल्लें कथानक इतिहासीक प्रसंगाचेर वा शूर मनशाच्या चरित्राचेर आदारिल्लें आसता. दाक्षिणात्य पध्दतीची बावली आकारान मोटी आसता. तांचें कथानक धर्मीक आनी पौराणिक कथाप्रसंगांचेर आदारिल्लें आसून ह्या बावल्यांचें संचालन पडद्याफाटसून करतात. ताका लागून प्रक्षेकांक प्रत्यक्ष बावल्यो दिसनासतना फकत तांच्यो सांवळ्यो मात दिसतात. मलबारांत ह्या छायानाट्याक ‘पेवाकुत्तू’ आनी तें दाखयतल्याक ‘कुत्तूकर’ अशें म्हण्टात. अठराव्या शेंकड्यामेरेन हे कलेक राजदरबारांत लेगीत मानाची सुवात आशिल्ली. त्या काळांत इतिहासांतल्यो घडणुको, पुराणांतल्यो काणयो, लोकांकाणयो आदी प्रसंग खामसूत्री बावल्यांच्या खेळांन दाखयताले.
उत्तर प्रदेश, महाराष्ट्र, माळवा, राजस्थान, बंगाल, गुजरात, आंध्र कर्नाटक आनी केरळ ह्या राज्यांनी हो वेवसाय वंशपरंपरागत चलोवपी कुटुंबां आसात. तेचप्रमाण खामसूत्री बावल्यांची ही कला ब्रह्मदेश, चीन, जपान, जावा, बाली तशेंच तुर्कस्तान, ग्रीस, सुमात्रा, ईजिप्त, इटली ह्या देशांतूय प्रचलित आसा. इंग्लंडांत खामसूत्री बावल्यांचो खेळ मध्ययुगांत खूब लोकप्रिय जाल्लो. इटालींत ह्या खेळाक ‘पंचिनेलो’ आनी फ्रांसांत ‘पोलिशिनॅल’ अशें म्हूण वळखतात. १६६० वर्सा ताचो प्रसार इंग्लंडांत जावन त्या नांवाचो ‘पंच’ असो संक्षेप जालो. जर्मनीतूय हो खेळ खूब लोकप्रिय जालो. नामनेचो जर्मन कवी गटे हाणें आपल्या बाराव्या वाडदिसाक. बावली-नाट्याखातीर एक नाटक बरयल्लें. लुईस कॅरॉल, हॅन्स अँडरसन आनी टेड लिंकन हांणीय खामसूत्री बावल्यांचे खेळ तयार केल्ले.
१९२१ वर्सा मॅकआयझाक हाच्या ‘द टोनी सर्ग मेरिओनेर बुक’ ह्या पुस्तकाक लागून ह्या खेळाचो खूब प्रचार जालो. १९३० वर्सा प्राग हांगा खामसूत्री बावल्यांची एक संवसारीक स्वरुपाची संस्था स्थापन जाली. हे संस्थेन संवसारीक अधिवेशनां घडोवन हाडलीं. ह्या खेळाविशींचीं स्वतंत्र अशीं नेमाळीं सुरू केलीं. देखीक: ‘द मेरिओनेट’ (१९१८). बूकारेस्ट हांगा मे १९५८ त भरिल्ल्या खामसूत्री बावल्यांच्या संवसारीक उत्सवांत २७ देशांचे ३०० सभासद हाजीर रावन ३०० हौशी मंडळांनी खेळां-प्रदर्शन केलें.
आयज अस्तंती देशांनी आनी चड करून अमेरिकेंत यंत्रविद्योची जोड घेवन खामसूत्री बावल्यांचें नाट्य-मनोरंजनावांगडाच शिक्षण आनी प्रसाराचें साधन म्हूण वापरतात.
-कों. वि. सं. मं.
खिलजी राजवंश: (इ. स. १२९० ते इ. स. १३२०).
गुलाम वंशाउपरांत दिल्लीचेर राज्य चलोवपी एक वंश. अफगाणिस्तानांतल्या खल्ज प्रांतांत राबीतो करून आशिल्ल्या लोकांक ‘खल्जी’ वा ‘खिलजी’ अशें म्हण्टात. हे लोक मूळ अफगाणी न्हय; ते तुर्की आशिल्ले, पूण खल्ज प्रांतांत बरोच तेंप राविल्ल्यान तांका अफगाणी मानतात. गजनीचो महंमूद आनी महंमद घोरी हांणी भारताचेर घुरयो घाल्यो तेन्ना बरेच खल्जी लोक भारतांत येवन रावले.
गुलाम राजवटींत तुर्कांचें बळगें चड आशिल्लें, पूण बंगाल प्रांताचेर जैत मेळोवपाच्या कामांत खिलजी लोकांची धिटाय चड उपेगाची थारली आनी ताका लागून तांचो शेक वाडलो. गुलाम घराण्यांतलो निमणो राजा कैकोबाद हो चड जुलमी आशिल्लो. खिलजी लोकांचो फुडारी जलालुद्दीन हाणें ताचो खून करून घेतलो आनी ताच्या सान पुताक, शमसुद्दीनाक राजा केलो. पूण कांय तेंपान ताचोय खून करून जलालुद्दीनान दिल्लीचें राज्य स्वता हातासलें (१२९०). फिरोजशहा हें नवें नांव ताणें घेतलें. त्यावेळार तो ७० वर्सांचो आशिल्लो. कुडीन आनी मनान दुर्बळ जाल्ल्या ह्या राजाचो राज्यकारभार फाव तसो चल्लो ना. ताणें फकत ५-६ वर्सां राज्य चलयलें. ताच्या दुबळेपणाचो फायदो घेवन बऱ्याच सरदारांनी ताच्याआड कारस्थानां करूंक सुरवात केली.
जलालाचो जावंय अलाउद्दीन म्हत्वाकांक्षी आशिल्लो. तो कडामाणिकपुर प्रांताचो सुभेदार आसतना ताणें भिलसा हांगा घुरी घालून बरीच लूट मेळयली. तेन्ना जलालुद्दीनान ताका अयोध्या प्रांताची सुभेदारी दिली. इ. स. १२९६ सुर्वेक ताणें अचकीत देवगिरीचेर घुरी घालून
