गणदैवत सांगल्या तातूंत जाता. ऋग्वेदांत ताका ‘क्षेत्रस्य पति’ अशें म्हळां. वेदकाळांत आर्यलोक पयलीं जनावरां पोसताले. उपरांत ते शेत रोवंक लागले. जेन्ना शेताची राखण करपाची गरज पडली, तेन्ना खेत्रपाल दैवताची उत्पत्ती जाली अशें मानतात. आर्य लोकांपयलीं पूर्विल्ल्या काळांत ऋषीमुनी खेत्रपालाक, ‘तूं आमच्या जनावरांची राखण कर, चूं आमचें हीत करपी जावन राव’ अशी प्रार्थना करताले. हाचेवेल्यान पुराणकाळांतूय खेत्रपाल दैवत आशिल्लें वा तेन्ना ह्या दैवताक मानताले हाचो पुरावो मेळटा. कांय कडेन शेतकार शेत नांगरचे पयलीं वा शेत रोवपाच्या वेळार त्या जाग्याच्या खेत्रपालाक कोंब्याचो बळी दिवन भोवमान करताले. पूण सद्या बळी दिवपाची चाल बंद आसा. खेत्रपालाक कांय लोक देंवचार वा म्हारु म्हण्टात. कोंकणातले शेतकामती ताका खेत्री म्हण्टात. थारावीक जाग्यार सुर-रोंट (सोरो आनी तांदळाच्या वा गंवाच्या पिठाची भाकरी) दवरपाची चाल खूबकडेन दिसता. खेत्रपाल कृषीदैवत म्हणूनय मानतात. ग्रामदेव क्षेत्र म्हळ्यार गांवच्या शेतांची राखण करपी क्षेत्रपाल.
खेत्रपालाचें वेगळें अशें देवूळ खंयच आशिल्लें दिश्टी पडना. ज्य ज्या देवस्थानांत खेत्रपाल म्हूण देवाची पूजा करतात, थंय खेत्रपालाच्या नांवान एक पाशाणी चवकोनी फातर, पाशाणी लिंग अशें पुजिल्लें दिश्टी पडटा. खेत्रपालाच्यो मुर्ती चडकरून खंयच दिश्टी पडनात. पूण कांय दुर्मिळ सुवतींनी पाशाणी आनी वस्त्र नाशिल्ले अवस्थेंत खेत्रपालाच्यो मुर्ती आसात. पूर्विल्ल्या काळांत ह्या मुर्तीच्या म्हऱ्यांत कांयच नासतालें. पूण उपरांतच्या काळांत म्हऱ्यांत कुत्रो आशिल्ल्यो मुर्ती दिसूंक लागल्यो. तशेंच ताच्या कमराभोंवतणी एक मागसर्प, उजव्या हातांत मुदगर (मोगरेचो कळो), दाव्या हातांत मनशाची तकली, अशाय नमुन्यांच्यो मुर्ती दिसूंक लागल्यो.
आगम आनी तंत्रग्रंथात ह्या खेत्रपालाच्यो उल्लेख आसा. प्रयोगसार नांवाच्या ग्रंथांत खेत्रपालाची पूजा पयलीं करची आनी उपरांत शिवशंकराची पूजा करची, अशें सांगलां. चशेंच खेत्रपालाची पूजा सुर्वेक केली ना जाल्यार शिवपूजा केल्ल्या जें फळ मेळटा तें खेत्रपाल ना करून उडयतै, अशें सांगलां. दक्षिण भारतांत सगळेकडेन हो नेम पाळटात. जैन धर्माचे लोक तर खेत्रपालाक वेगळें स्वतंत्र दैवत मानतात. तांच्या मतान आनंदादी भैरव आनी चवसठ (६४) योगिनी क्षेत्रपालाचे हुकुमतींत आसात.
खेत्रपालाक जाग्याचो राखणदार म्हूण वर्साक एक खेप राखणेखातीर वेगळी मानतूक करपाक एक बकरो वा कोंबो दिवपाची चाल आसा. ज्या देवस्थानांत खेत्रपाल नांवाचें दैवत आसता, ताची पूजा हेर देवांवांगडा गंध, फूल, अक्षता घालून करतात. निवेद्य म्हूण भाकरी, वडे, नाल्लाची कातली, केळें, अन्न अशी आंगवळ केली जाल्यार दाखयतात.
डॉ. देरे हाच्या मतान ज्योतिबा, रवळनाथ, नाग, हीं दैवतां लेगीत खेत्रपाळच. ताचें म्हणणें खेत्र हाचो अर्थ फकत शेतूच म्हय, बायलमनशेचें जननेंद्रिय हेंवूय एक खेत्रच (क्षेत्र). ताची राखण करता, पोशण करता तो, ताचेपसून संतानवृध्दि म्हळ्यार मनीस उत्पन्न करता, तो खेत्रपाळ. ते नदरेन रोयण हें एक खेत्रच. तें जमनीच्या सर्जनेंद्रियाचें प्रतीक आनी तातूंतलो नाग तो खेत्रपाळ.
गोंयांत खेत्रपाळ नांवाच्या देवाचें देवूळ सद्याच्या काळांत आसा, अशें आसकूंक येना. जायत्या देवांच्या देवस्थानांनी पाषाणी फातर नाजाल्यार लिंग रुपान दिश्टी पडटा. गोंयांत खेत्रपालाचीं जायतीं देवळां इ. स. सोळाव्या शेंकड्यामेरेन (सुमार १५४० वर्सा मेरेन) आशिल्लीं जावंक जाय, हाचे पुरावे मेळटात. १५४० ते १५६७ मेरेन गोंयांत बाटाबाटीच्या वेळार देवळां, तातूंतले देव, मूर्ती मोडप असलीं कामा त्यावेळच्या राज्यकर्त्यांनी केलीं. गोंयच्या सरकारी पुराणवस्तू पुरातत्त्व खात्यांत आशिल्ल्या कागदपत्रांत तांणी जीं देवळां मोडून उडयलीं तांची वळेरी आसा. ह्या खात्याचे संचालक स. डॉ. पांडुरंग शणै पिसुर्लेकर हाणें ही वळेरी उजवाडायिल्ली आसा. हे वळेरेंत बारीकसाणीन पळेल्यार खेत्रपाळाचें देवूळ खंयच्या गांवांनी आशिल्लें, तें समजता. तिसवाडींतल्या आगशी, दुर्गावाडी, गोवाळी, मौळें, जुवें, मेडकुडी, धाकटी-मोरंबी, मुंर्डा ह्या गांवांत आनी साश्टीच्या आडसुली, काना, कुडतरी, दाभोळी, गिरदळी, म्हाखाजन; बारदेसच्या आसगांव, असनोडें, काणके, नांदोडे, नेरुल, शिरोडें ह्या गावांनी खेत्रपालाचीं वट्ट वीस देवळां त्या काळांत आशिल्लीं जावंये.
खेत्री: कोंकणांतलो शेतकार खेत्रपालाक ‘खेत्री’ ह्या नांवान वळखता. गोंयांत खेत्री हाचो अर्थ वेगळे तरेन समजतात. ज्या देवस्थानांत खेत्र करतात, म्हळ्यार ज्या देवामुखार बोकडो, कोंबो, रेडो अशा जनावरांचे बळी दिवपाची चाल आसा, त्या देवस्थानाक वा त्या देवाक खेत्री देव म्हूण वळखात. ह्या देवाक ताच्या जात्रे दिसा वा आयतार, बुधवार, उमास ह्या दिसा बळी दितात. बेताळ, वेताळ, रवळनाथ, म्हारु, म्हारांगण, देंवचार ह्या नांवाचीं दैवतां खेत्री दैवतां म्हूण मानतात. खेत्रपाल हें खेत्री दैवताक लागींचें अशें दैवत आसा. कारण खेत्रपालाक वर्सांतल्यान एक फावट भौगावळ म्हूण एक बोकडो बळी दिवपाची चाल आसा.
-विनायक नारायण शेणवी धुमे
खेळणीं: ल्हान भुरग्यांचे करमणुकीखातीर जीं रंगीबेरंगी तरांतरांचीं साधनां वा उपकरणां आसतात, तांकां खेळणीं म्हण्टात.
खेळणीं तयार करपाक अश्मयुगापसून सुरवात जाली. वेगवेगळ्या वस्तुसंग्रहालयांत त्या त्या काळांतलीं खेळणीं दिसतात. ब्रिटीश संग्रहालयांत तरातरांचीं खेळणीं दिसतात. ग्रीक खेळण्यांभितर धोलपी घोडे दिसतात. तेचप्रमाण इंग्लंडांत मेळिल्ल्या कांय रोमन अवशेशांनी बावल्यांचे फर्निचर, पत्र्याचो सैनिक, मातयेची, तारेच्यो, तारेच्यो वा कपड्याच्यो बावल्यो दिसतात. ऋग्वेदांत बावल्यांचो उल्लेख आसा. त्या काळांत बावल्यांचो उपेग खेलणीं म्हूण आनी अभिचार कर्माखातीर करताले. संवसारांतल्या खूब पोरन्या संस्कृतायांचें जें उत्खनन जालें तातूंत फातर, माती, लांकूड, धातू, हाडां, मोलादीक रत्नां असल्या वस्तींपसून तयार केल्लीं तरेकवार खेळणीं मेळ्ळ्यांत. ह्या खेळण्यांनी मनशांच्या आकृतींवांगडा गाय, बैल, हत्ती, घोडे, कुत्रे, बोकड्यो, माकडां, दुकर, वाग, शिंव, मोर, हरण असल्या जनावरांच्योय आकृती मेळ्ळ्यात. मोहेंजोदडो आनी हरप्पा हांगाच्या उत्खननांत मेळिल्लीं खेळणीं इ. स. प. २५०० वर्सांइतलीं पोरनीं जावन आसात. तातूंत मातयेच्यो बावल्यो आसात. पाटणा, मथुरा, कौशांबी हांगा मौर्य आनी ताच्या आदल्या काळांतलीं खेळणीं मेळ्ळ्यांत. तीं भाजिल्ल्या मातयेचीं जावन आसात. बावल्यो तयार करपाचे सांचेर मेळ्ळ्यात. कौशांबीच्या उत्खननांत बैलगाडयांची खेळणीं मेळऴ्यांत. शुंग काळांत (१८५ इ.स.प. ते ७३ इ.स.प.) मेंढरां जुंपिल्ल्या गाडयांचीं खेळणीं प्रचारांत आशिल्लीं. कुशाण काळांतल्यो मातयेच्यो बावल्यो सोबीत दिसतात. त्यो लांबट चेऱ्याच्यो आनी लांब सोडिल्ल्या कोंगऱ्या केंसांच्यो बावल्यो ओडलायण्यो आसात.
बाराव्या आनी तेराव्या शेंकड्यांतल्यो घोड्यांच्यो आनी सरदारांच्यो प्रतीमा मेळ्ळ्यात. चवदाव्या शेंकड्याच्या एका हातबरपांत फ्रांसाचे इझाबेल हे राजकन्येची खेळांतली मोडिल्ली पवनचक्की एका शेटीन सारकी केली, असो उल्लेख मेळटा. अस्तंत जर्मनीच्या ‘येना’ संग्रहालयांत पंदराव्या शेंकड्यांतल्या बावल्यांच्या घराचे (डॉल्स बाऊस) कांय अवशेश दवरल्यात. अस्तंत जर्मनींत न्यूरेंबर्ग हांगा एका खेळण्यांतल्या घराचें प्रदर्शन भरिल्लें, अशें वर्णन १६३१ वर्साच्या एका पत्रांत आसा.
सतराव्या शेंकड्यांत मेळिल्ल्या खेळण्यांनी लांकडाचे घोडे, पेल्ल (बोल), पतंग, पटे, धोल, धातूचे सरदार, तांचीं चिलखतां, पितुळच्यो तोफो, कागदाची खेळणीं, लांकूड, मोती, मेण हांचेपसून तयार केल्लीं खूब खेळणीं आसात. खेळणीं दोन प्रकारचीं आसात: १. थीर खेळणीं २. हालचाल करपी खेळणीं.
