अठराव्या शेंकड्यांत यांत्रिक युगाखातीर स्वयंचलित खेळणीं बाजारांत आयलीं. ‘मॅजिक लँटर्न’ ह्याच वेळार प्रचारांत आयलो. ‘जिगसॉ’ आनी हेर कुवाड्यांचीं खेळणीं आयलीं. फ्रेंच राज्यक्रांतीच्या काळांत ‘गिलोटीन’ चीं खेळणीं आयलीं. आपल्या जाण्टेल्यांचें अनुकरण करून फ्रेंच भुरगीं व्हडल्या व्हडल्या लोकांच्यो तकल्यो मारपाचो भयांकृत खेळ खेळटालीं. एकुणिसाव्या शेंकड्यांत नव्या शास्त्रीय सोदांचो वापर करून नवीं खेळणी तयार जालीं. ह्या खेळण्यांक शास्त्रीय उतरांसारकीं कठीण नांवां दिवपाची प्रथा जाली. नामनेचो शास्त्रज्ञ फॅरडे हो भुरग्यांच्या खेळण्यांक सगळ्यांत मोट्यो तत्वगिन्यानाच्यो वस्तू म्हण्टा. एकुणिसाव्या शेंकड्यांत जर्मनी देशाचो खेळणीं तयार करपाक पयलो क्रमांक लागतालो. पयल्या म्हाझुजाउपरांत लेगीत १० ते १२ वर्सां जर्मनीच अमेरिकेक खेळण्यांची निर्यात करपालो. पूण १९२९ ते १९४१ ह्या काळांत जपानान जर्मनीचेर मात केली. आयज खेळण्यांच्या उत्पादनांत संवसारांत जपानचो पयलो क्रमांक लागता. अमेरिकेंत प्लास्टिकचीं खेळणी १९३० वर्सासावन तयार करपाक सुरवात जाली. प्लास्टिकचीं खेळणीं सवाय मोलांत विकप शक्य जालें. भारतांत खेळण्यांचें उत्पादन खूब पोरन्या काळासावन चलत आयलां, अशें सिंधु-गंगाच्या देगणांतल्या आनी कोसाम, सारनाथ, बक्सार, राजघाट, अहिच्छत्र, रंगमती, अरिकामेडू (पाँडिचेरी), म्हैसूरांतली चंद्रवली आनी ब्रह्मगिरी, अमरावती, नागार्जुनकोंडा हांगाच्या उत्खननांत मेळिल्ल्या सोबीत-सुंदर खेळण्यांवयल्यान दिसून येता.
भारतांत तयार केल्ल्या बावल्यांनी आनी खेळण्यांनी त्या त्या प्रांताचीं खाशेलेपणां दिसून येतात. ऊंची कपडे आनी परंपरागत वस्तींनी सजयल्ल्यो भरतपूर (राजस्थान) च्यो बावल्यो सुंदर दिसतात. तांबड्या आनी निळ्या पोशाखांतल्यो बंगाली बाबूंच्यो बावल्यो सोबीत दिसतात. महाराष्ट्रांतल्या भुरग्यांक किल्ल्याचीं खेळणीं इतिहासाचो उगडास करून दितात. बनारस आनी मथुरेचीं खेळणीं पुराणांतल्या राधा-कृष्णाची याद करून दितात. गुजरातांत आनी मध्य प्रदेशांत कृष्णकथेचेर आदारिल्लीं सुंदर खेळणीं मेळटात. राजस्थानचे ऊंट, मणिपूरची नृत्यांगना, दक्षिण भारतांतलो हत्ती, बैलगाडी आनी टांग्याचो तट्टू, मद्रास-म्हैसूरच्या चलयांच्यो बावल्यो, बंगलांतलो गवय, जनावरां हांच्या आकाराचीं खेळणीं आनी बावल्यो खूब लोकप्रिय जाल्यात.
भारतांत मातयेच्यो मूर्ती, बावल्यो आनी खेळणीं उत्तर प्रदेश, महाराष्ट्र, सावंतवाडी, आग्रा, लखनौ, बेळगांव, कृष्णनगर, कलकत्ता, पुणे हांगा तयार करतात. रंगीत लांकडाच्यो आनी पितूळच्यो मूर्ती, बावल्यो आनी खेळणीं बनारस, मदराई, बेल्लारी, हैदराबाद हांगा करतात. कपड्याच्यो बावल्यो सुंदर दिसतात. मेणाच्यो बावल्यो अस्तंत बंगालांत करतात. वेळेवयल्या घुलांच्योय बावल्यो करतात. सापशिडी, बुध्दिबळ, चेकर्स, कुवाडीं, पट असल्या खेळण्यांक लागून भुरग्यांची मानसिक आनी बौध्दिक शक्त वाडीत लागता. ल्हान भुरग्यांच्या पाळण्याक तरेकवार बावल्यो आनी खेळणीं बांदतात, जाचेवरवीं भुरगें खेळटा आनी ताची करमणूक जाता.
आर्विल्ल्या काळांत कोर्दीवेलीं, चलपी, हालपी, उलोवपी, आवाज करपी यांत्रिक खेळणी आयल्यांत. हालींच्या काळांत भुरग्यांक इलेक्ट्रोनिक खेळण्यांची ओड लागल्या. खेळणीं भुरग्यांखातीर जरी आसलीं, तरीकूय जाण्ट्यांक लेगीत कांय खेळणीं मानवतात. खेळणीं भुरग्यांची करमणूक करपावांगडा तांच्यांत जिज्ञासा तयार करतात. तांची कल्पनाशक्त वाडयता आनी तांची सर्वांगीण उदरगत सादतात. -कों. वि. सं. मं. खोकली (खांक): ताळ्याक वा सकयल्या उस्वास घेवपाच्या इंद्रियांक कसलीय आडखळ जाली जाल्यार ताळ्यांतलो वारो भायर सोडपाखातीर म्हूण आमची कूड हवा भायर घालपाखातीर नेट लायता. ह्या नेटावरवीं हवा भायर सरतना जो आवाज जाता. ताका ‘खोकली’ म्हण्टात. खोकली हो रोग नासून तें एक रोगाचें लक्षण जावन आसा.
खोकली एकेक फावट सुकी येता वा एके फावट धरकलासयत येता. ताळो कुचकुचल्यार, फुफ्फुसाचें वेश्टावण (Pleura), तशेंच जठराच्या दुयेंसाक लागून लेगीत सुकी खोंकली येवंक शकता. जेन्ना मनशाक थंडी जाता तेन्ना ताचे खोकलेंतल्यान थंडेचे रोगजंतू भायर पडटात. ह्या जंतूंक लागून दुसऱ्या थंडी जाता आनी खोकली येवपाक लागता. ‘व्हायरस’ जातीच्या रोगजंतूपसून थंडी जात. चार-पाच दीस खोंकली येवन ती आपशींच बंद जाता. सुर्वेक शिंको येतात, ताळो दुखूंक लागता, नाक चोंदता तशेंच मात्सो जोर येवंक शकता. हो व्हायरस अतिसूक्ष्मदर्शक यंत्रानूच म्हळ्यार Electron Microscope च्या आदारानूच दिसता. थंडी, कोलेखोंकली, क्षयरोग, ब्राँकायटीस आनी फुफ्फुसाचो कॅन्सर ह्या रोगांक लागून खोंकलेचो त्रास जावं येता. ह्या सगळ्या रोगांचे जंतू स्वासावांगडा नाकांतल्यान भितर वतात आनी मागीर स्वासाच्या इंद्रियांच्या वाठारांत आपलें घर करतात आनी थंयच वाडटात. जो रोग मनशाक जाला त्या रोगाचे रोगजंतू खोकलेंतल्यान भायर पडटात आनी हे रोग चडशे वश्याचे जाल्ल्यान दुसऱ्यांक जावं येता. देखून खोकली येता तेन्ना दुसऱ्यामुखार खांकचें न्हय, हाची जतनाय घेवंक जाय. सिगार, विडी चड ओडटात, तांका हे रोग चड प्रमाणांत जातात. तशेंच कोळशाच्यो खणी वा हेर खणींचेर वावुरपी लोकांमदींय ह्या रोगांचें प्रमाण चड दिसून येता.
बारीक जोर (टी. बी.) गोंयांतूय गांवगिऱ्या वाठारांनी खूब प्रमाणांत दिसून येता. पंदरा दिसांवयर खोंकली येता जाल्यार टी. बी. चो दुभाव घेवन वायटकाराची थुकी (धरकल) तपासूंक जाय. जर खोकलेचे थुकयेंत क्षयरोगाचे रोगजंतू मेळ्ळे जाल्यार ताचेर रोकड्या-रोखडो उपचार सुरू करूक जाय. हड्ड्याचो फोटो (chest X-Ray) काडीत जाल्यारूय क्षयरोग जाला काय ना, हें कळटा. चाळीस वर्सां पिरायेवयले जे मनीस सिगार वा विडी ओडटात आनी जांका खोंकली येता, तांणी रोखडीच खोकली तपासून घेवंक जाय; तशेंच हड्ड्याचो फोटो काडून घेवंक जाय. तांका क्षयरोग वा Chronic Bronchitis हो रोग जाल्लो आसूं येता. हीं दुयेसां चड काळाचीं आसत जाल्यार मागीर खोकलेंतल्यान रगत पडूंक लागता. हाका इंग्लिशींत ‘हेमोप्नीझीस्’ म्हण्टात.
‘कोलेखोकली’ ह्या रोगांत खांकता आसतना एक वेगळोच आवाज येता. ह्या रोगाक लागून वायटकाराक तीन-चार म्हयने खोंकली येत रावता. कोलेखोकली आनी टी. बी. ह्या दोनूय रोगांचेर बरें प्रभावी वासीन आसा. क्षयरोगाचेर बी. सी. जी. हें वासीन भुरगें जल्माक येतकच देड ते दोन म्हयन्यांभितर करूंक जाय. बी. सी. जी. वासीनांचो एकूच डोस दिल्यार पुरो जाता. कोलेखोकलेचें वासीन आनीक दोन रोगांच्या वासीन सांगाताक येता. कांटेल वा घटसर्प (diphtheria), कोलेखोकली आनी धोणकुटी (धनुर्वात) ह्या तीनूय रोगांचेर ‘ट्रिपल’ हें वासीन तीन डोझींनी करतात. देड म्हयन्यांचेर पयलो डोस, अडेज म्हयन्यांचेर दुसरो डोस आनी सोडेतीन म्हयन्यांचेर तिसरो डोस दितात. तेभायर भुरगें देड वर्साचें आनी साडेचार वर्सांचें जातकच मागीर ताका ‘बूस्टर’ दितात. खोकली येवपाचें आनीक एक कारण म्हळ्यार ‘येवझीनोफिलिया’ हें दुयेंस. हें दुयेंस ॲलर्जीक (allergy) लागून जाता. भारतांत हे ॲलर्जीचें कारण चड करून दंतांचीं आनी हत्तीरोगाचीं बारीक-बारीक पिलां हें जावन आसा. रगतांत ज्यो धव्यो पेशी आसातात, तातूंतल्यो ‘येवझीनोफील’ ह्यो वाडत जाल्यार हो रोग जाता. सुकी खोकली येवप हें हाचें एक मुखेल लक्षण. जेन्ना चड करून सुकी खोकली येता तेन्ना रगत तपासून जर ‘येवझीनोफिलीया’ आसत जाल्यार ताचेर ‘दियेथीलकार्बामाझीन’ हें वखद दितात. ह्या वखदान खोकली थांबता. हाच्या वांगडाच दंतांचें वखदूय दिवंचें पडटा.
उपाय: खोकली थंडेक लागून जाल्या आसत जाल्यार ताचेर गुळयो, शारोप, चोखपाच्यो गुळयो हाचेसारकीं वखदां घेतात. मीठच्या उदकाचे गळगळे घेत जाल्यार एकेक फावट खोकली थांबता. कसाय वा आयुर्वेदीक गुळयो घेतल्यारूय थंडेचे खोकलेचेर गूण पडटा. टी. बी. लागून उप्रासपी खोकलेचेर ‘स्ट्रेप्टोमीसीन’, ‘अल यन् यच्’,
