आयलेंना. स्वराज्याखातीर उर्बेन काम करपी हे क्रांतीकारक संघटनेक भारतीयांनी व्हडलोसो प्रतिसाद दिलोना. क्रांतीकारक संघटनांचें कार्य यशस्वी जावपाक पोशक अशें वातावरण भारतांत त्या वेळार निर्माण जावंक नाशिल्लें आनी ताका लागून मुळांतूच असंघटित आशिल्ल्या स्वातंत्र्यप्रेमी शीख लोकांचे हे संघटनेक फाव तें मार्गदर्शन न मेळिल्ल्यान आनी कार्यक्रम, दिशा, फुडारपण हांचो अभाव आशिल्ल्यान ही पक्षसंघटना चड वावर करूंक शकलीना. रौलट हाचे अध्यक्षतेखाल भारतीय क्रांती चळवळीचो इतिहास तयार करपाची समिती बसली (१९१८). तातूंत हे चळवळीचो १९१७ मेरेनचो इतिहास आसा.
-कों. वि. सं. मं.
गनिमी झूज: लडाय करपाचें एक तंत्र. ‘गनीम’ हो शब्द अरबी भाशेंतल्या ‘घनीम’ (अर्थ-लुटारु) ह्या शब्दावयल्यान आयला. इंग्लीश भाशेंतल्या ‘गेरिला वॉरफेअर’ ह्या शब्दप्रयोगाक ‘गनिमी झूजतंत्र’ अशें म्हण्टात. स्पॅनिश भाशेंतलो झूजवाचक शब्द ‘ग्युएर्रा’ (guerra) हाचेवयल्यान लघुत्वदर्शक शब्द ‘ग्यूएर्रिला’ आयला. ‘गेरिला वॉरफेअर’ हाचो अर्थ ल्हान लडायांचें तंत्र असो जाता. ‘गनीम’ आनी ‘गेरिला’ ह्या दोनूय शब्दांतल्यान गनिमी झूडतंत्राचें एकूच सूत्र सूचित जाता: अनपेक्षित छापे घालप, लुटमार करप आनी चकमकी घडोवन हाडप. दुस्मानापरस आपलें सैन्यबळ आनी शस्त्रबळ खूब कमी आसता, तेन्ना चडसो गनिमी पध्दतीचो वापर करतात.
भारतीय झूजतंत्राचे परंपरेंत असलो झूजप्रकार पूर्विल्ल्या काळासावन दिसून येता. अथर्ववेद, रामायण, महाभारत, कौचिल्याचें अर्थशास्त्र हातूंत असल्या प्रकारच्या तंत्राचे उल्लेख मेळटात. जांका ‘असूर’ अशें म्हण्टात ते भारतीय आदिवासी लोक, ‘सुर’ म्हळ्यार ‘आर्य’ लोकांकडेन अधर्मान झुजताले, अशें वर्णन मेळटा. कौटिल्यान ह्या तंत्राक ‘कूटझूज’ हें नांव दिलां. कल्हणाचे राजतरंगिणींत हाका ‘तूष्णीं झूज’ अशें म्हळां (तूष्णीम्=गुपचुप).
महाराष्टांत सतराव्या शेंकड्यांत छत्रपती शिवाजी महाराजान विजापूरकर सुलतान आनी दिल्लीचो मोगल बादशहा हांचेआड जें एक हेच पध्दतीचें झूज केलें, ताका ‘गनिमी कावा’ अशें म्हण्टात. हाकाच ‘मराठी कावा’ अशेंय कांय जाण म्हण्टात.
विसाव्या शेंकड्याच्या पयल्या अर्दांत अमेरिका, युरोप, फ्रांस, जर्मनी, जपान, रशिया, युगोस्लाव्हिया, चीन, व्हिएतनाम, क्यूबा, आफ्रिका ह्या राश्ट्रांतूय ह्या झुजतंत्राचो वापर जालो. इतिहासांत ह्या झुजतंत्राचो उपेग वेगवेगळ्या तीन प्रकारच्या परिस्थितींनी केल्लो तो असो: १. आपलें राश्ट्र जेन्ना बळिश्ट अशा परकी राश्ट्राच्या दास्यांत सांपडटा, तेन्ना ताचेआड मुक्तिसंग्राम ह्याच तंत्रान करतात. २. परकी घुरयेचो प्रतिकार अशक्य वा अयशस्वी जातकच स्वराश्ट्राचें विस्कळीत जाल्लें सैन्य आनी देशभक्त नागरिक संघटित जावन प्रतिकार सुरू करतात आनी आपल्या झुजाक लोक-झुजाचें स्वरुप दितात. ३. स्वकीय पूण जुलमी आनी अन्यायी राजवट हुमटून उडोवपाखातीर शोशित लोक अंतर्गत झूज करतात, तेन्ना ह्या झूजतंत्राचे वापर करतात.
पूर्विल्लो चिनी झूजशास्त्रज्ञ सून झू हाणें आपल्या ‘बुक ऑफ द वॉर’ ह्या पुस्तकांत तशेंच नामनेचो झूजशास्त्रज्ञ क्लाउझेव्हिट्स हाणें आपल्या ‘ऑन वॉर’ ह्या ग्रंथांत गनिमी झूजतंत्राची विस्तारान म्हायती दिल्या. आर्विल्ल्या काळाचे फाटभुंयेचेर आनी समृध्द अणभवांचेर आदारीत गनिमीय झुजतंत्राची अधिक खोलायेन चर्चा माओ त्से तुंग, जनरल जियाप आनी चे गुव्हेरा हांच्या ग्रंथांनी आसा.
-कों. वि. सं. मं.
गया: बिहार राज्यांतलें पांचव्या क्रमांकाचें शार, जिल्हाकेंद्र आनी हिंदूंचें पवित्र तीर्थक्षेत्र. अक्षांश २४० ४९’ उत्तर आनी रेखांश ८५०१’ उदेंत. लोकसंख्या: २,४६,७७८ (१९८१). आवांठ: २८.६२ चौ. किमी. फल्गू न्हंयेच्या कांठार, पाटणाचे दक्षिणेक ८८ किमी. आनी कलकत्त्याचे वायव्येक ४६७ किमी. अंतराचेर हें शार आसा. ह्या शाराचे दोन भाग आसात: १. मुखेल (पूर्विल्लें) नगर २. साहिबगंज (नवें) नगर पूर्विल्ल्या नगरांत विष्णुपाद मंदिर तशेंच हेर पवित्र तीर्थां आसात. नवें नगर म्हळ्यार प्रशासन केंद्र जंय सरकारी कार्यालयां, न्यायालय, सरकिट हाउस, डाक घर, रेल्वे कार्यालय, इगर्ज, विमानतळ आनी विद्यालयां आसात.
महाभारतांत पांडवांच्या तीर्थयात्रेच्या प्रसंगान तीर्थरुप गयेचें वर्णन आसा, तें अशें:
तोत गयां समासाद्य ब्रह्मचारी समाहित:। अश्वमेधमवाप्नोति कुलं चैव समुध्दरेत्।।
(वंनपर्व ९५.९)
अर्थ- गयेक वतकच ब्रह्मचाऱ्याक अश्वमेध केल्ल्याचें फळ मेळटा आनी ताच्या कुळाचोय उध्दार जाता.
अश्वघोषाच्या बुध्दचरितांत गयेचो उल्लेख आसा. राजर्षी गय हाच्या नांवावयल्यान ह्या नगराक ‘गया’ हें नांव पडलें, अशें अश्वघोष म्हण्टा. गौतम बुध्द ह्या नगरांत गेल्लो, अशेंय तातूंत म्हळां. सुद्युम्न वा इल हाच्या गय नांवाच्या चल्याक उदेंतेकडल्या देशाचें राज्य मेळिल्लें. श्वेतवाराहकल्पांत ह्या राजर्षीन गयानगरी ही आपली राजधानी म्हूण वसयली. गया आनी उत्कल ह्या वाठाराक पयलीं ‘धर्मारण्य’ अशें नांव आशिल्लें.
वायुपुराणांत गयेच्या उत्पत्तीविशीं अशी एक कथा आसा: गयासुर नांवाचो एक महापराक्रमी असुर आशिल्लो. कोलाहल पर्वताचेर ताणें उग्र तप केलें. विष्णू ताचेर प्रसन्न जालो. विष्णून दिल्ल्या वराक लागून गयासुराचें फकत दर्शन घेवन वा ताका स्पर्श करून साबार लोक पुण्यात्मे जावन स्वर्गांत वचपाक लागले. हाका लागून यमराजाक आनी हेर देवांक हुस्को जालो. विष्णूक ही खबर कळनाफुडें तो भुयेंचेर आयलो. ताणें यज्ञ करपाखातीर म्हूण गयासुराकडेन ताचें शरीर मागलें. गयासुरान आपलें शरीर दितकच देव ताचेर प्रसन्न जालो आनी ताणें गयासुराक वर दिलो- “ हो वाठार ‘गयाक्षेत्र’ ह्या नांवान संवसारंत पवित्र तीर्थस्थान म्हूण नामनेक पावतलो. सगळे देव-देवता थंय वास करतले आनी जो थंय दहनक्रिया वा सपिंड श्राध्द करतलो, तो आपल्या पूर्वजांसयत ब्रह्मलोकांत वतलो.” तेन्नासावन गयेंतल्यो वास्तू पवित्र जाल्यो.
व्दापरयुगांत प्रभु रामान गयाक्षेत्रांत वचून आपल्या पितरांखातीर पिंडदान केल्लें आनी थंयच्या गयावळ ब्राह्मणांक रुप्याचो आनी भांगराचो अशे दोन पर्वत आनी मधुपेयाच्यो दोन न्हंयो दान-दक्षिणा म्हूण दिल्ल्यो, अशें म्हण्टात.
गयाक्षेत्रांत श्राध्द केल्यार पितरांक तृप्ती मेळटा, अशें धर्मशास्त्रांत म्हळां. ‘गयाश्राध्दमस्तु पितृणामक्षय्या तृत्पिरस्तु’ असो आशीर्वाद सामान्य श्राध्दांत लेगीत आसता. देखून, आपल्या वंशांतल्या एका तरी वल्यान गयाक्षेत्रांत वचून श्राध्द करचें, अशीं इत्सा पितर धरतात.
विष्णुपदमंदिर हें गयेतलें मुखेल मंदिर. फल्गूचे देगेर हें व्हड मंदिर आसून, भितर अश्टकोनी खोलगट भागांत विष्णुपद आसा. देवळाभायर सभामंडप आनी श्राध्दनिधीखातीर दोन व्हडले मंडप आसात. लागींच एक गरुडमंदिर आसा. इंदूरच्या अहिल्याबाई होळकर हिणें १७८७ च्या सुमाराक जयपूरच्या कारागिरांकडल्यान हें मंदिर बांदून घेतलें. गयेंतली दुसरी पळोवपासारकी सुवात म्हळ्यार अक्षय्य वत. हो ब्रह्मसरोवरालागीं आसून ताचे भोंवतणी वणत आसा. हाचे उत्तरेक वटेश्वर महादेवाचें मंदिर आसा. तेभायर हांगा सुर्यकांड आनी तळ्याचे अस्तंतेक एक सुर्यमंदिर आसा. सात घोड्यांचेर आरुढ जाल्ली हांगाची सुर्यमूर्ती ओडलायणी आसा. गयेपसून लागींच ‘धर्मारण्य’ आसा. हांगा एक बांय आसा आनी ते बांयंत यात्रेकरु श्राध्दाचें पिंड उडयतात. हांगा धर्म आनी भीम हांची ल्हान मंदिरां आसात. धर्म भीमाक घेवन हांगा बापायचें श्राध्द करपाखातीर आयिल्लो आनी ताणें हांगा कांय काळ तप केल्लें अशें म्हणटात. गयेंत सुमार ४५ श्राध्दवेदी आसून प्रेतशिला, रामशिला,
