रामकुंड, ब्रहकुंड, काकबळी, धर्मपृष्ठ, ब्रह्मसर आनी गृध्रकूट ह्यो तातूंतल्यो मुखेल आसात.
गया नगराचे १४ मैल उदेंतेक पुनावन हांगा कांय बौध्द समाधी आसात, तशेंच १६ मैल उत्तरेक ‘बराबर’ घोलींत वण्टींचेर अशोककाळांतले शिलालेख आसात. मगध साम्राज्यांत गया हें एक म्हत्वाचें नगर आशिल्लें. हांगाची पिकावळ अशी: धान्य, चणे, गंव, ऊंस आनी तीळ. हांगाचे मुखेल वेवसाय:Nitre salt तयार करप, खणकाम (खास करून फातर आनी Mica), लाख तयार करप, मातयेचीं आनी पितुळचीं आयदनां तयार करप, रस्मी कपडे विणप. गया हें दक्षिण बिहारांतलें वेपार, उद्येग आनी येरादारी हांचें एक व्हड केंद्र आसा. गयेच्या धर्मीक माहात्म्याक लागून दर वर्सा सुमार ३ लाख हिंदू यात्री मोक्षप्राप्तीच्या उद्देशान आपल्या पूर्वजांचें गयावळ ब्राह्मणांवरवीं सपिंड श्राध्द करपाक गया क्षेत्राक भेट दितात.
गया, बोधगया: गयेचे दक्षिणेक ६-७ मैलांचेर निरंजना (नीलांजना) न्हंयेच्या कांठार ‘बोधगया’ हें बौध्दांचें पवित्र तीर्थक्षेत्र आसा. हाका ‘बुध्दगया’ अशेंय म्हण्टात. हांगा स वर्सां खर तप करतकच सिध्दार्थाक दिव्य ज्ञान मेळ्ळें आनी तो गौतम बुध्द जालो, अशें बुध्दचरित्रांत आसा. निरंजना न्हंयच्या कांठार रेंव आशिल्ल्यान ह्या वाठाराक ‘उरूवेला’ (उरू=रेव, वेला=तट) अशेंय म्हण्टाले. बेलाच्या झाडांचें रान आसा म्हूण ह्या स्थानाक ‘उरूबिल्ववन’ अशेंय म्हण्टाले. स वर्सां उपास-तापास आनी कडक तप केल्ल्यान सिध्दर्थ सामको बारीक जालो पूण तरीकूय ताका दिव्यज्ञान प्राप्त जालें ना. मागीर ताणें ‘सुजाता’ नांवाचे बायलेन दिल्लो पायस घेवन उपास सोडलो. उपरांत तो निरंजना न्हंयच्या कांठार एका अश्वत्थ (पिंपळाच्या) रुखाखाला वज्रासन घालून ध्यानस्थ बसलो. इतल्यान भूंयकांप जावन एक पाशाणखंड वयर आयलो. सिध्दार्थ ज्ञानप्राप्ती जाय म्हणसर त्या खडपाचेरूच वसून रावलो. देखून त्या पाशाणाक ‘बोधिपर्यंक’ आनी त्या अश्वत्य रुखाक ‘बोधीवृक्ष’ अशें नांव पडलें.
महाबोधी मंदिर: बोधगया हांगाचें व्हडलें, तेमक आशिल्लें ‘महाबोधी मंदिर’ ह्या नांवाचें देवूळ संवसारभर नामनेक पावलां. युआन च्वांग हाणें महाबोधी मंदिराचें जें वर्णन केलां, तें सद्याच्या मंदिरासारकेंच आसा. एका शिवभक्त ब्राह्मणान हो महाबोधी विहार बांदलो अशें ताणें म्हळां. हें मंदिर गुप्त काळांत इ. स. ५ व्या शेंकड्यांत बांदलां आसूंक जाय असो एक अदमास काडटात. सव्या शेंकड्यांत श्रीलंकेचो राजा महानामन हाणें गयेच्या बुध्द मंदिराचो जीर्णोध्दार केल्लो, असो उल्लेख बौध्द इतिहास ग्रंथ ‘महावंश’ हातूंत आसा.
हें मंदिर २ भागांत स्तूपाकार बांदलां. उंचाय १७० फूट, रुंदी ६० फूट. पयलो भाग चवकोनी आसून, वयलो भाग अशीर जायत गेलो. ताच्या माथ्यार एक लांबट तेमक आसून तेंगशेक एक स्तूप आसा. वयल्या भागाच्या चारुय वटांनी कितलीशींच कुरकुटां आसून तातूंत कांय मूर्ती बसयल्यात. गर्भकुडीच्या चारुय कोनशांचेर मुखेल मंदिराच्यो ल्हान प्रतिकृती आसात. ह्या देवळाभोंवतणी पिंपळाच्या रुखाचें एक सोबीत रान आसा आनी त्या झाडांनी लेगीत ल्हान ल्हान स्तूप आसात. ह्या प्रांगणाचे उदेंतेक एक भव्य फातराचें तोरणद्वार आसून, ताचेर हरणाची आनी शिंवाची आकृती कोरांतल्या. देवळाचे गर्भकुडींत अस्तंतेक एका पेडाचेर भांगाराचो मुलामो आशिल्ली बुध्दाची भव्य मूर्ती भूमिस्पर्शमुद्रेंत बसयल्यात. तेभायर थंय मायादेवीची एक मूर्त आनी बोधिसत्त्वांच्यो पांच मुर्ती आसात. देवळाच्या दाराभायर तीन व्हडल्यो कुडी आसात. तातूंत मदले कुडींत एक शिवलिंग आसून कुशीच्या दोन कुडींनी बोधिसत्त्वांच्यो आनी बुध्दाच्यो मूर्ती आसात. ह्या कुडींक सद्या ‘पंचपांडवमंदिर’ अशें म्हण्टात. तातूंत एक शिवलिंग आसा, तें गौडाधिपती शशांकाचे आज्ञेप्रमाण प्रस्थापित केलां अशें म्हण्टात. महंताची शिष्य थंयच्या बौध्द मुर्तीकूच पंचपांडव म्हण्टात. थंयच आद्य महंताची समाधी आसा. मंदिराचे दक्षिणेक एक व्हड तळें आसा, ताका ‘बुध्दकुंड’ अशें म्हण्टात.
बोधिवृक्ष: महाबोधी मंदिराचे अस्तंतेक एक पिंपळ आसा, ताकाच ‘बोधिवृक्ष’ अशें म्हण्टात. ह्या रुखालागींच जे सुवातीर सिध्दार्थाक संबोधी प्राप्त जाली, थंय वज्रासनाचें प्रतीक म्हूण एक व्हडलो तांबडो शिलाखंड एका पेडार बसयला. अशोक बुध्दाचो अनुयायी जालो आनी नेमान बोधिवृक्षाचें दर्शन घेवपाक लागलो, तेन्ना ताची राणी तिष्यरक्षिता हिणें तिडकीभितर तो रुख हुमटावन उडयलो. पूण अशोकान तो पर लायलो. अशोकाची चली संघमित्रा हिणें ताची एक खांदी लंकेंत व्हेली आनी अनुराधपूर हांगा रोयली. सुमार सातव्या शेंकड्यांत गौडाधिपती शशांक हाणें परत बोधिवृक्ष नश्ट केलो. पूण मगधराज पूर्णवर्मा हाणें त्या रुखाचीं कांय मुळां सोदून तीं परत थंय लायलीं अशें म्हण्टात. बौध्द लोक ह्या रुखाक पवित्र मानून ताची पूजा करतात. भरहूत आनी बोधगया हांगाच्या शिल्पकामांत नागराज आनी गजराज हे बोधिवृक्षाची पूजा करतात, अशीं चित्रां कोरांतल्यात. देखून, ही पूजा-परंपका पूर्विल्ल्या काळासावन चलत आयल्या आसूंक जाय अशें दिसता. ह्या रुखाचे अस्तंतेक बुध्दपदचिन्हां आशिल्लो दोन शिला आसात. बौध्द लोकांप्रामाणूच हिंदू लोक लेगीत बोधिवृक्षाक पवित्र मानून ताका वंदन करतात. गयामहात्म्या, अग्नी पुराण, वायू पुराण ह्या ग्रंथांनी बुध्दगया आनी बोधिवृक्ष हांची महिमा गायल्या.
प्राग्बोधी: बोधगयेचे उत्तरेक तीन मैलांचेर, फल्गू न्हंयेच्या उदेंत देगेवयल्या दोंगरांत एक घोल आसा. ते घोलींत रावन शाक्य मुनीन स वर्सां कठोर तप केल्लें, म्हूण तिका ‘प्राग्बोधी घोल’ अशें म्हण्टात. युआन च्वांगच्या भोंवडेवर्णनांत लेगीत हें सुवातीचो उल्लेख आयला. थळावे लोक मात ते घोलीक ‘डुंगेश्वरी देवीची घोल’ अशें म्हण्टात.
-कों. वि. सं. मं.
गरबा: गुजरात, राजस्थान आनी मालवा वाठारांत प्रचलित आशिल्लें एक लोकनृत्य. गरबा शब्दाची व्युत्पत्ती अशी: पयलींच्या काळांत नवरात्राच्या दिसांनी बुराक आशिल्ले घागरींत अखंड पणट्यो पेटोवन देवीकडेन दवरताले. ताका ‘दीपगर्भघट’ अशें म्हण्टाले. ह्या ‘दीपगर्भ’ शब्दांतल्या कांय वर्णांचो लोप जावन ‘गरबा’ हो अपभ्रंश रुढ, जालो असो समज आसा.
ह्या लोकनृत्याचें मूळ उगमस्थान गुजरात. कृष्णाची नातसून (बाणासुराची चली) उषा हिणें स्वता पार्वतीकडल्यान शिकिल्लें लास्यनृत्य सौराष्ट्रांतल्या गोपींक शिकयलें अशी एक आख्यायिका आसा. आजकाल हाका आर्विल्ले नृत्यकलेंत सुवात मेळ्ळी तरी ताचें मूळ स्वरूप लोकनृत्यात्मक जावन आसा. गुजराती भाशेंत हाचो उच्चार ‘गरबो’ असो करतात.
गुजरातांत चलयो-बायलो नवरात्राच्या दिसांनी ओले मातयेची, बुराक आशिल्ली एक घागर घेतात. धर्मीक विधी जातकच चुंबळीच्या आदारान ती घागर माथ्यार घेतात. मागीर वांटकुळीं उबीं रावतात. घागरीक आफडीनासतना दोनूय हातांनी ताळयो आनी चुटक्यो वाजयत अंबा, कालिका, रांदलमाँ ह्या देवींचीं स्तुतीगीतां गावन वेगवेगळे नाच करतात. कृष्णलिला, ऋतुवर्णनां वा समाजीक विशय हांचेर आदारिल्ल्या गीतरचनांचेर गरबा नाच जातात. आजकाल ताळ्यां-चुटक्यांच्या जाग्यार खंजिरी, मंजिरी, पणट्यांच्यो थाळ्यो ह्या साधनांचोय गरबा नाचांत आस्पाव जाला.
गरबा हें सौभाग्यप्रतीक अशें मानतात. आश्विन म्हयन्यांत नवरात्राच्या दिसांनी गरबा नाचाचो दबाजो जाता. बायलांचो गरबा नवरात्रांत ९ दीस जाता. दादल्यांचो गरबा दसरो जातकच सुरू जाता. नवरात्राचे रातीं मातयेच्यो दोन ल्हान-ल्हान घागरी एकार एक दवरतात आनी वयले घागरीचेर पण्टी दवरून तातूंत चार वाती पेटयतात. अशे तरेन ‘गरबा’ स्थापन जातकच बायलो ताचे भोंवतणी ताळयो वाजयत फेर धरून नाचतात. गोड आवाज आशिल्ली बायल पद म्हण्टा आनी नाचांत वांटो घेवपी हेर बायलो तिका एका सुरार आनी तालार साथ दितात. दरेक राती कमीत कमी पांच तरी पदां गावंकूच जाय असो नेम
