केली. १९०१ वर्सा तो भारतांत आयलो. ह्यावेळार तो राश्ट्रीय काँग्रेसीच्या कलकत्ता अधिवेशनाक हाजीर रावलो. १९०३ त तो आप्रिकेंत गेलो. थंय दडपशायेच्या कायद्यांआड ताणें व्हड चळवळ चलयली. कस्तुरबा सयत हेर जायत्या बायलांनी हे चळवळींत वांटो घेतलो आनी बंदखण भोगली. १९०७ वर्सा भारतीय भोंवडेकारांचेर कडक बंधनां घालपी कायदो संमत जालो. ह्या कायद्याआड खर चळवळ जाली. हे चळवळींत भाग घेतिल्ल्यान गांधीक दोन म्हयन्यांची बंदखण फाव जाली. ताका धरतकच चळवळीक चडूच नेट आयलो तेन्ना सरकाराक उपाय नासून ह्या आंदोलनामुखार नमचे पडलें. ह्या आंदोलनांक लागून जनरल स्मट्साकडेन ताचो जायते फावट संघर्श जालो. १९०८ त गांधीक सक्तमजुरीची ख्यास्त फर्मायली. हे चळवळीचो धग इंग्लंड आनी भारताक लेगीत लागलो. १९१२ वर्सा गोपाळ कृष्ण गोखले जनरल स्मट्सान काळो कायदो रद्द करचो म्हूण आफ्रिकेंत गेलो. ह्या वेळार गांधी आनी गोखले एकेकडेन आयले. ह्याचवेळार गांधीन गोखले हाका आपलो राजकी गुरू मानलो. २१ जानेवारी १९१४ त वर्णद्वेशाच्या कायद्याविशीं गांधी-स्माट्स हांचेमदीं कबलात जाली.
४ ऑगस्ट १९१४ दिसा पयल्या म्हाझुजाची घोशणा जाली. त्यावेळार लंडन वचून इंग्लंडच्या आदाराखातीर भारतीय स्वंयसेवक दलाची थापणूक केली. ९ जानेवारी १९१५ त आफ्रिकेंतलो वावर सोंपोवन इंग्लंडसावन तो भारतांत आयलो.
भारतांत येतकच तो जायत्या सुवातींनी भोंवलो. हरद्वारचें गुरूकुल आनी शांतिनिकेतन हांकांय ताणें भेटी दिल्यो. हरद्वार हांगाचो कांगडी गुरूकुलाचो आचार्य श्रध्दानंद हाणें महात्मा म्हूण ताचो भोवमान केलो. २५ मे १९१५ दिसा अहमदाबाद हांगा साबरमती न्हंयचे देगेर सत्याग्रहाश्रमाची थापणूक केली. आश्रमांत ताणें एका अस्पृश्याक थारो दिल्लो, तेखातीर आहमदाबादच्या जायत्या वेपारी लोकांनी आश्रमाक दुडवांचो आदार दिवपाचो बंद केलो. ह्यावेळार लेगीत तो अनमनलोना. आश्रमांत अस्पृश्यांक दवरपाचो आग्रोय सोडलो ना. विनोबा भावे, काकासायब कालेलकर, संगीतज्ञ खरे गुरुजी, गोपाळराव काळे, महादेवभाई देसाय, जे. बी. कृपलानी, किशोरीलाल मश्रुवाला, प्यारेलाल आनी हेर गांधीचे अनुयायी आश्रमांत आयले. हो सत्याग्रहाश्रम तेन्नासावन भारतीय राजकी स्वातंत्र्याच्या आंदोलनांचें मुखेल केंद्र म्हूण मुखार आयलें.
१९१७ त गांधी चंपारण बिहारांतल्या शेतकामत्यांचेर जावपी अन्यायाआड न्याय मागपाक थंय पावलो. चंपारण जिल्ह्यांतल्या ८५० खेडवळ वाठारांतल्या ८,००० शेतकामत्यांच्यो कागाळी गांधीन बरेवन घेतल्यो. गांधीच्या अथक यत्नांक लागून सरकाराक चवकशी समिती नेमची पडली.
अहमदाबादच्या ८०,००० कामगारांचो ७०% बोनस गिरणीच्या धनयांनी रद्द केलो. तेखातीर कामगार संपार गेले. गांधीन हो प्रश्न सुटावो जावचो म्हूण उपासाक सुरवात केली. निमाणे गिरणीचे धनी ३५% पगार वाडोवपाक मान्य जाले. असले तंटे परते-परते उप्रासचे न्हय म्हूण ताणें मदबर-महाजन नांवाचे संस्थेची थापणूक केली. खेडा जिल्ह्यांत भिरांकूळ दुकळ पडून लेगीत सरकार शेतावेलो कर बळयां घेवपाक लागलो. तेखातीर गांधीन करबंदीची चळवळ हातांत घेतली. निमाणे चळवळीक लागून हो कर माफ करपाचो निर्णय सरकारान घेतलो.
१९१७ त व्हाईसरॉय लॉर्ड चेम्सफर्ड हाणें आपयिल्ले भारतीयांचे परिशदेंत गांधीन पयल्या संवसारीक म्हाझुजांत इश्ट राश्ट्रांक मदत दिवपाच्या हेतान सैन्य भरतीक तेंको परगटायिल्लो. टिळक मात स्वराज्याचो अधिकार मेळपाचें आश्वासन मेळ्यारूच ‘सैन्य भरतीक’ तेंको दिवंचो अशें मागतालो. सैन्याचे भरतीपासत देशभर भोंवतासतना गांधी दुयेंत पडलो.
१९१८ वर्सा म्हाझूज सोंपतकच माँटेग्यू आनी चेम्सफर्ड समिती भारतीयांचे राजकी हक्क थारापाक ब्रिटीश सरकारान नेमली. लोकप्रतिनिधीचीं कायदेमंडळां आनी व्दिदल राज्यपध्दत दवरपाचें थारायलें. पूण गव्हर्नर आनी केंद्र सरकाराचे अधिकार मात सगळ्यांपरस वयर दवरले. हे गजालीआड पेटिल्लो असंतोश भारतभर पातळ्ळो. तो चिड्डून उडोवपाखातीर न्यायमूर्ती रौलॅट हाचे अध्यक्षतेखाल नेमिल्ले शिफारशीवरवीं दडपशायेचो कायदो केंद्र सरकारान मंजूर केलो. ह्या कायद्याआड गांधीन खर सत्याग्रह केलो. भारतभर भोंवडी करून देशांत जागृताय हाडपाचो यत्न केलो. ६ एप्रिल १९९१ दिसा देशभर ‘हरताळ’ पातळ्ळो. हिंदू-मुसलमानांचो संघटीत एकचार हे चळवळींत दिश्टी पडलो. पंजाब सरकारान गांधीक पंजाबांत येवपाची मनाय केली. ताका धरून मुंबय धाडलो. परिस्थिती गंभीर जाली. ह्याच वेळार जालियनवाला बागेंत भारतीयांचें भिरांकूळ हत्याकांड जालें. तेखातीर गांधीन कांय दिसांखातीर आपलो सत्याग्रह थांबयलो.
१९२० वर्सा नागपूर हांगा काँग्रेसीच्या अधिवेशनांत सरकाराआड असहकार आंदोलन सुरू करपाचो उलो गांधीन दिलो. लाखांनी लोकांनी आपलो काम-धंदो सोडून हे कार्यावळीक उपाट तेंको दिलो. गांधीन दुसरे वटेन खिलाफत चळवळीक फाटबळ दिवन तिचें पुनरुज्जीवन केले.
रासवळ कायदेभंग आनी करबंदीची चळवळ चालीक लावचे पासत तो जेन्ना बार्डोली आयलो तेन्ना उत्तर प्रदेशांत चौराचौरा हांगा दंगे जाले. कांय पोलिसांकूय जिवेशीं मारून उडयले. ते घडणुकेक लागून गांधीन बार्डोलीचो सत्याग्रह थांबावपाचो निर्णय घेतलो. उपरांत १० मार्च दिसा अहमदाबाद हांगा ताका राजद्रोहाच्या आरोपाखाला धरून स वर्सांची ख्यास्त फर्मायली. ताका येरवडा बंदखणींत दवरलो. थंय १९२४ वर्सा ताका आंत्रपुच्छशोध हो विकार जोडलो. ताचेर शस्त्रक्रिया केली. ५ फेब्रुवारी ताका बंदखणींतल्यान सोडलो.
गांधीन ह्या उपरांत ब्रिटीश राजवटीआड सरळपणान झुजनासतना भौशीक आनी विधायक कार्यावळींनी मुखेलपणान वांटो घेतलो. हिंदू-मुस्लीम एकचार, अस्पृश्यता निवारण, खादी ग्रामोद्येग, गांवची नितळसाण ह्या गजालींचेर ताणें चड भर दिलो. राजगोपालाचारी, जवाहरलाल नेहरू हांणी ह्या वावरांत ताका मोलाचो सांगात दिलो. ३ फेब्रुवारी १९२८ दिसा सायमन कमिशनाक विरोध करतासतना लाला लजपतराय हाका पोलिसांचो जबर लाठीमार सोंसचो पडलो. तातुंतूच ताका मरण आयलें. भारताचें राजकी वातावरण तापिल्लें पळोवन नेहरू आनी सुभाषचंद्र बोस हांणी काँग्रेसचो उद्देश पुराय स्वातंत्र्याखातीर आसा, अशें जाहीर करपाचें थारायलें. गांधीन ३१ डिसेंबर १९२९ मेरेन साम्राज्याभितर स्वराज्य मेळ्ळेंना जाल्यार आपूण पुराय स्वातंत्र मागतलो अशें सांगलें. १९३० वर्सा सविनय कायदेभंगाची घोशणा केली. १२ मार्च १९३० दिसा सकाळच्या साडे-स वरांचेर साबरमती आश्रमांतल्यान, गांधी स्वराज्य मेळ्ळेबगर परतूचो ना अशी प्रतिज्ञा करून दांडी हांगा मिठाचो कायदो तोडपाखातीर ७२ वावुरप्यांसत भायर सरलो. ६ एप्रिलाक ही यात्रा सोंपलीं. गांधीन बेकायदेशीर मीठ एकठावन मिठाचो कायदो मोडलो. पुराय देशभर हे आंदोलन चललें. ४ मे १९३० दिसा गांधीक कराड हांगा धरून येरवडा बंदखणींत दवरलो. देशभर लाखांनी लोकांनी कायदेभंग करून बंदखण भोगली. १९ जानेवारी १९३१ दिसा शांततायेचे वातावरण निर्मुपाखातीर लॉर्ड आयर्विन हाणें गांधीक सोडलो. निमाणे गांधी-आयर्विन हांचेभितर भासाभास जावन ५ मार्च १९३१ दिसा गांधी-आयर्विन कबलात जाली.
नोव्हेंबर १९३१ त, इंग्लंडांत गोलमेज परिशद भरली. हे परिशदेक गांधी पंचो आनी शाल न्हेसून तर पांयांत सादी व्हाण धालून गेल्लो. गांधीन हे परिशदेंत हिंदू, मुसलमान, स्पृश्य आनी अस्पृश्य हांकां विभक्त मतदारसंघ दिवपाक खर विरोध परगटायलो. जातीयवाद उरचो न्हय अशें ताका दिसतालें. भारतांत पावतकच ३ जानेवारी १९३१ दिसा गांधीक अटक जाली. ते उपरांत वल्लभभाय पटेल, जवाहरलाल नेहरू, राजेंद्रप्रसाद, सुभाष चंद्र बोस, डॉ. अन्सारी, आझद, कमला नेहरू ह्या राश्ट्रीय फुडाऱ्यांकूय बंदखणींत उडयले. १८ ऑक्टोबर १९३२ दिसा
