ब्रिटीश राजवटीन बाबासायब आंबेडकर हाचे मागणेवेल्या अस्पृश्यांक विभक्त मतदारसंघ दिवपाचें मान्य केलें. हे गजालीचो विरोध करपाखातीर ताणें २० सप्टेंबरसावन आमरण उपास सुरू केलो. २६ सप्टेंबराक गांधीचो जीव वाटावपाखातीर आंबेडकरान तडजोड केली. हातूंतल्यान येरवडा कबलात जाली. ८ मे १९३३ सावन ताणें पातकाचें प्रायश्चित म्हूण २१ दीसांचें उपोशण केलें. त्यावेळार सरकारान ताची रोखडी सुटका केली. १२ जुलय १९३३ दिसा गांधीन रासवळ सत्याग्रहाचें आंदोलन फाटल्यान घेतलें. १९३४ त ताणें वैयक्तिक कायदेभंग सुरू केलो. तेखातीर ताका पर्थून एक वर्साची बंदखण भोगची पडली. बंदखणींत ताणें उपासाक सुरवात केलीं. निमाणें ताका सोडलो. जीनेवारी १९३४ त बिहार राज्यांत व्हड भूंयकांप जालो. तेन्ना गांधीन पिडेस्त लोकांची सेवा केली.
ऑक्टोबर १९३४ त, पिडेस्त आनी हरिजनांचे सेवेक एकाग्रचित्तान लक्ष दिवपाक मेळचें म्हूण ताणें काँग्रेस सोडली. १९३८ वर्सा गांधी बंगलांत गेलो. थंयचे बंदखणींत शेंकड्यांनी सशस्त्र क्रांतीवीर बंद आसले. ब्रिटीश सरकाराकडेन उलोवणीं करून ताणें तांकां सोडोवंक लायले.
१९३७ वर्साच्या प्रांतिक आनी केंद्रीय वेंचणुकांनी काँग्रेसीक बंगाल आनी पंजाब सोडून हेर राज्यांनी जैत मेळ्ळें. सत्तेचीं सुत्रां अशेतरेन काँग्रेसीच्या हातांत आयलीं. दुसऱ्या संवसारीक म्हाझुजावेळार ब्रिटीश सरकारान काँग्रेसीक विचारीनासतना भारताक ह्या झुजांत ओडलो. तेन्ना गांधीच्या सल्ल्यावेल्यान काँग्रेसीच्या मंत्रीमंडळान राजीनामो दिलो. एप्रिल १९४१ त, गांधीन आपलो वैयक्तिक सत्याग्रह पर्थून सुरू केलो. तेन्ना इंग्लंडचो प्रधानमंत्री चर्चिल हाणें भारताक स्वराज्याचे हक्क झूज सोंपतकच दिवचें, अशें थारावन सर स्ट्रॅफर्ड क्रिप्स आयोग भरतांत धाडलो. गांधी-क्रिप्स हांचेमजगतीं तेविशीं उलोवणीं फळादीक जालीं नात.
८ ऑगस्ट १९४२ दिसा गांधीन मुंबय अखिल भारतीय काँग्रेस समितीची बसका आपयली हे बसकेंत भारत स्वतंत्र जालो. असो निर्णय घेतलो. काँग्रेस महासमितीन ‘छोडो भारत’ चो थाराव संमत केलो. ९ ऑगस्टाक गांधीसयत शेंकड्यांनी फुडाऱ्यांक बंदखणींत उडयले. गांधीक पुणे हांगा आगाखान बंगल्यांत नजरबंद केलो. ६ मे १९४४ दिसा ताची सुटका जाली.
१९४६ त इंग्लंडांत ॲटलीच्या फुडारपणाखाल मजूर पक्षाचें मंत्रीमंडळ सत्तेर आयलें. ताणें मे १९४६ त भारताच्या स्वराज्याची येवजण तयार केली. संविधान परिशद आनी हंगामी राश्ट्रीय मंत्रीमंडळ घडोवपाचो अधिकार तेवरवीं भारताक मेळ्ळो. २९ जुलय १९४६ दिसा मुस्लीम लिगान पाकिस्तानाची मागणी करपाखातीर आंदोलन केलें. तांचे हे मागणेक लागून भारताचे दोन कुडके जातले ही गजाल निश्चित जाली. गांधीन मात ह्या निर्णयाक लागून खूब दूख भोगलें. ३ जून १९४७ दिसा नेहरू, पटेल आनी हेर भारतीय फुडाऱ्यांनी भारताची फाळणी मान्य केलीं. ह्याच वेळार हिंदू-मुसलमानां भितर देशभर यादवीझुज पेटलें. १५ ऑगस्ट १९४७ दिसा भारताचें स्वातंत्र्य जाहीर जालें. पूण संघर्श आनी हत्त्या थांबल्यो नात. १३ जानेवारी १९४८ दिसा ताणें आमरण उपास सुरू केलो. देशांतलें वातावरण निवळचें आनी भारत सरकारान पाकिस्तानाचे ५५ कोटी रुपया परत करचे अशी ताची इत्सा आसली. गांधीची इत्सा पटेल आनी हेर फुडाऱ्यांक मान्य नासली. पूण गांधीचो जीव वाटावपाखातीर तांकां ही मागणी मान्य करची पडली.
३० जानेवारी १९४८ दिसा गांधी बिर्ल भवनांतल्यान प्रार्थनाथळाकडेन वतालो. सांजवेळचीं पांच वरां जाल्लीं. पुण्याचे नथुराम गोडसे आनी नारायण आपटे हांणी आपल्या वांगड्यांसयत प्रार्थनाथळाचेर प्रवेश केलो. गांधीच्या म्हऱ्यांत वचून गोडसे हाणें ताचेर गुळयो घाल्यो. गांधीक जाग्यारच मरण आयलें. ‘राष्ट्रपिता’ म्हूण सगळ्यांत व्हड असो भोवमान गांधीक मरणाउपरांत मेळ्ळो.
पत्रकार आनी साहित्यीक गांधी: गांधीन भौशाक वावरावांगडाच पत्रकार आनी साहित्यिक म्हूण मोलाचो वावर केलो. ताचो नियाळ फुडलेतरेन आसा.
आपली राजकी विचारसरणी आनी तत्वगिन्यानाचो प्रसार करपाखातीर ‘सत्याग्रह’ नांवाचें सातोळें ७ एप्रिल १९१९ सावन चलयलें. मुंबयत ‘बॉम्बे क्रॉनिकल’ ह्या दिसाळ्याचो संपादक जावपाची विनंती ताका केल्ली. पूण सरकारान ते दिसाळें बंद करपाचो हुकूम सोडलो. १९१९ सावन ‘यंग इंडिया’ (इंग्लीश) आनी ‘नवजीवन’ (गुजराती) ह्या दोन दिसाळ्यांचो संपादक म्हूण ताणें वावर केलो. ११ फेब्रुवारी १९३३ दिसा इंग्लीश सातोळें ‘हरिजन’ ताणें सुरू केलें. उपरांत ‘हरिजन’ हिंदींतल्यान येवपाक लागलें. सत्याग्रह, असहकार, आध्यात्मिक जीवनपध्दत, हिंदू-मुस्लीम एकचार, अस्पृश्यतायनिवारण ह्या विशयांचेर ताणें आपल्या खबरांपत्रांतल्यान बरप केलें.
गांधीचें साहित्य प्रभावी, ह्रदयस्पर्शी आनी साहित्यगुणांनी भरिल्लें आसा. गांधीच्यो साहित्यकृती फुडलेतरेन आसात: सत्यना प्रयोगो वा आत्मकथा (१९२७, आत्मचरित्र), जोडणीकोश (गुजराती भाशेंतलो पयलो प्रमाणभूत शब्दकोश), दक्षिण आप्रिकाना सत्याग्रहानी इतिहास (१९२४), नातिनाशने मार्ग (१९२७), त्यागमूर्ती अने बीजा लेखो (१९३०), गांधीजीनी आखरी हाकल (१९४२), आरोग्यनी चावी (१९४८), मूरखराज (१९६४). गांधीन नेमाळ्यांतल्यान केल्लें वैचारिक बरप, प्रासंगिक आसून तें धर्म, नीत, समाज, शिक्षण, राजकारण, अर्थशास्त्र आनी आरोग्य ह्या विशयांचेर केला. ताचो पत्रवेव्हार आनी बरपावळ मंगलप्रभात (१९३०), धर्नमंथन, बापूना पत्रो (११ भाग १९४९ ते १९७२) ह्या ग्रंथांतल्यान उजवाडाक आयलां.
गुजराती साहित्याच्या इतिहासांत ‘गांधीयुग’ हो स्वतंत्र कालखंड मानतात. ह्या युगांत ताच्या प्रभावान काकासाहेब कालेलकर, महादेवभाई देसाई, किशोरीलाल मश्रुवाला सारके साहित्यीक घडले.
सत्य, अहिंसा ह्या दोन नैतिक तत्वांचेर आदारून राविल्ली अशी ‘विचारसरणी’ गांधीन पुरस्कृत केली. जिका ‘गांधीवाद’ म्हण्टात.
ह्या दोनूय नैतिक तत्वांचो सिध्दांत गांधीन राजकी तशेंच समाजीक मळार व्हड निश्ठेन आपणायलो. हाकाच तो सत्याग्रह म्हण्टालो. वायट उपायान साध्य करून घेतिल्ली गजाल वायट फळां दितां अशें ताचें मत आशिल्लें. सुर्वेक ताणें वर्णाश्रमाचो तसोच जातीभेदाचो पुरस्कार केल्लो तरी आध्यात्मवादाचेर आदारिल्ल्या अर्थीक तशेंच समाजीक समतावादाचो पुरस्कार केलो.
गांधीचें अर्थकारण: एक नैतिक ध्येयवाद दवरून भारताच्या अर्थकारणाचें जें गांधीन कोश्टक मांडलें ताका गांधीचें अर्थराकण म्हण्टात. ह्या अर्थकारणाची मुखेल तीन सुत्रां दिश्टी पडटात.
१. जे सैमीक संपत्तीची केन्नाच तूट पडूंक शकना अशे संपत्तीचेर बसयिल्ली अर्थवेवस्था. हे अर्थवेवस्थेंत जाची तूट पडूं येता अशे खनिज संपत्तीचेर भर दिवंचेपरस वनस्पत आनी मोनजात, उदक, उजवाड, उर्जा, वायू सारकिल्या सैमीक संपत्तीचेर चडभर दितात.
२. यंत्रांचेर आदारून रावनासतना, मनीसबळाक म्हत्व दिवपी अर्थवेवस्था.
३. समाजवादी अरेथवेवस्था: केल्ल्या कश्टांचें फाव तितलें मोल दिवपी वा त्या प्रमाणांत संपत्तीचो वांटो मेळपाचो नैतिक हक्क दिवपी अरेथवेवस्था.
उद्येगीकरणाक लागून शारांची वाड सुमाराभायर जाली हाकालागून नैतिक अधोगती जावन मानवतावाद लयाक वचपाक पावलो. ताका आळाबंद बसोवपाक अश्या अर्थकारणाची गरज आसा अशें गांधीचें आनी ताच्या अनुयायांचे मत आसलें.
अर्थकारण आनी राजकारण हाचें विवेंद्रीकरण करून गांवच्या थरार ग्रामराज्य निर्मूवप आनी ताळागाळांतल्या मनशांक सत्तेचो वांटेकार करप म्हळ्यार थऱ्या अर्थान स्वराज्य भोगप हो सिध्दांत ह्या अर्थकारणा
