सादारणपणान लोकांमेरेन पावता तसल्या साहित्याची निर्मणी कामारा लाये, जिब्रिल तास्मीर नियाने, मामांदौ त्राओरे रायव्त्रा, फोदेबा कीटा आनी सेकू तुरे हांणी केल्या. म्हत्वाची थळां : कोनाक्री, कांकान, लाबे, किंदीया हीं व्हड लोकसंख्या आशिल्लीं शारां आसात. - कों. वि. सं. मं.
गिरनार : गुजरात राज्यांतलो सौराष्ट्र विभागांतलो सगळ्यांत ऊंच दोंगर. उंचाय : १,११७; पूर्विल्ल्या काळांत ह्या शिखराक उर्ज्जयंत पर्वत, रैवतक पर्वत, प्रभास पर्वत, वस्त्रापथ क्षेत्र अशीं नावां आशिल्लीं. सम्राट अशोकाचे पयलीं लेगीत गिरनारचे उल्लेख आयल्यात. पयलो जैन तीर्थंकर ऋषभदेव हाणे ह्या पर्यताचो उल्लेख केल्लो. यादव वीरांनी जेन्ना मथुरा सोडून द्वारका वसयली, तेन्ना गिरनार ही तांची लीलाभूमी आशिल्ली. स्कंदपुराणाच्या प्रभास खंडांत गिरनारचें वर्णन आयलां, तें अशें :- एकदां शिव - पार्वती कैलासाचेर बशिल्लीं आसतना थंय ब्रह्मादी देव पावले. ‘तूं दैत्यांचेर लेगीत कृपा करता हें समा न्हंय,’ अशी विष्णून शिवाकडेन कागाळ केली.तेन्ना शिवान म्हळें, ‘हांव आशुतोष. देव आसूं, वा दैत्य आसूं जो निश्ठेेन म्हजी भक्ती करता, ताका हांव प्रसन्न जातां. तुमकां हें मान्य ना जाल्यार हांव हांगासावन वतां.’ अशेंं म्हणून शिव कैलासाक सावन भायर सरलो आनी गिरनार पर्वताचेर गेलो. तेन्ना सगळे देव लेगीत पार्वतीसयत शिवाक सोदीत - सोदीत गिरनार शिखराचेर आयले. थंय शिव आपलीं वस्त्रा काडून गुप्तरूपान रावतालो. तो प्रगट जावंचो म्हूण पार्वतीन एका शिवभक्तीचें गीत गायलें. शिवान प्रसन्न जावन पार्वतीक दर्शन दिलें. पार्वतीन शिवाक कैलासाक वचपाक विनंती केली. तेन्ना शिवान जाप दिली- ‘सगळे देव हांगा रावत जाल्यारूच हांव’ कैलासाक येतलो.’ मागीर पार्वतीसयत सगळे देव अंशरूपान गिरनारचेर रावले आनी शिव पार्वती आपल्या मूळ रूपान कैलासाक गेलीं. ह्या पर्वताचेर एका शिखराचेर विष्णू रावलो आनी दुसर्या शिखराचेर पार्वती अंबाच्या रूपांत रावली. शिवान आपलीं वस्त्रां हांगा काडली म्हूण ह्या क्षेत्राक ‘वस्त्रापथ’ अशें नाव पडले. वाङ्मयीन उल्लेखांप्रमाण शिलालेखांतय गिरनारचे उल्लेख मेळटात. हांगाच्या अशोकाच्या शिलालेखांत अशोकाच्यो १४ धर्माज्ञा कोरांतल्यात. इ.स.१५०च्या दुसर्या एका शिलालेखांत रुद्रदामन राजान दख्खनच्या राजाचो पराभव केल्ल्याचो आनी हांगाचें सुदर्शन तळें दुरुस्त केल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. मुदलांत चंद्रगुप्त मौर्यान बांदिल्ल्या तळ्याची पर्थून दुरुस्ती स्कंदगुप्ताच्या काळांत केल्ल्याचो उल्लेख इ.स.४५५च्या शिलालेखांत आसा. शाक्त, दत्त आनी जैन ह्या तीन धर्मसंप्रदायांचें गिरनार हें एक पवित्र क्षेत्र मानतात. हांगा भेट दिवपी धर्मीक यात्रेकरूंत चड आंकडो जैनांचो आसता. कारण पलिताणा हांगाच्या शत्रुंजय पर्वताची जात्रा सफळ जावपाखातीर जैनांची गिरनार दोंगर चडुंकूच जाय, अशें जैन धर्मशास्त्रांत आसा. जैनांचो बाविसावो तीर्थंकर नेमिनाथ हाचें निर्वाण गिरनार पर्वताचेर जालें, अशी कथा जैनपुराणांत आसा. गिरनार पर्वताच्या मुळसाकडेन जैनांचे धर्मशाळा आसात. गिरनारची वट्ट २१ शिखरां आसात. तातूंतली पांच यात्रेखातीर नामनेक पावल्यात. अंबा, गोरख, गुरु, नेमिनाथ आनी कालिका शिखराक हांगा ‘टूक’ अशें म्हण्टात. गिरनारचे अर्दे चडटेचेेर पयली टूक अंबादेवीची लागता. थंय तिचें व्हडलें देऊळ आसा. कैलासासारखें गिरीशिखर सोडून ती हांगाच्या शिखराचेर रावपाक आयली ताकालागून ह्या स्थानाक ५२ शक्तिपीठांतल्या एका पीठाचो मान फाव जाला. गुजरातांतलीं कितलीशींच कुटुंबां लग्न जातकच न्हवर्या व्हकलेक देवीचे भेटेक मुद्दम हांगा हाडटात. गोरखशिखर हें सगळ्यांत ऊंच शिखर. ही गोरखनाथाची तपोभूमी अशें मानतात. केन्ना तरी अज्ञात काळांत ताणें पेटयल्ले धुनीची सुवात आयज लेगीत दाखयतात. गुरुशिखर ही दत्तात्रयाची तपोभूमी. हांगा दत्ताच्यो पादुका आसात. ह्याच शिखराचेर निरंजन रघुनाथ, किनाराम अघोरी, नारायणम्हाराज जालवणकर ह्या दत्त उपासकांक दत्त साक्षात्कार जाल्लो अश्यो कथा सांगतात. गुरू आनी गोरख ह्या शिखरांक मदी नेमिनाथशिखर आसा. हें शिखर चडून वचपाक भोव कठीण अशें म्हण्टात. हांगा शाळिग्राम शिळेची नेमिनाथाची मूर्ती आशिल्ले नेमिनाथाचें देवूळ आसा. कृष्णाभशेनूच नेमिनाथाच्या हातांत पांचजन्य आसा. सुर्वेक लांकडाचें आशिल्लें हे देवूळ जयसिंह सिद्धराजाच्या एका जैन मंत्रयन फातरांनी बांदलें. २२ खांब्यांचेर आदारीत आशिल्लो ताचो सभामंडप बरोच व्हडलो आसा. कालिका शिखराचेर एका काळांत अघोरी लोकांचो अड्डो आशिल्लो, अशें म्हण्टात. हांगा ‘रा’ खेगांर आनी चूडासमा राजपूत ह्या राजांचो व्हड प्रासाद आशिल्ले. आयज तांचे भग्न अवशेश मात उरल्यात. गिरनार पर्वताचेर गोमुखी, हनुमानधारा, कमंडलू हीं तीन कुंडां आसून मुळसाक तेंकून दामोदर कुंड आसा. ह्या कुंडांत हाडां विरगळटात, अशी आख्यायिका आशिल्ल्यान त्या भागांतले हिंदू लोक आपल्या जाण्टेल्यांच्यो अस्थी हांगा हाडून सोडटात. गिरनारचेर ‘भैरवजप’ नांवाचें एक मोटें खडप आसा. ह्या खडपावयल्यान उडी मारल्यार पुनर्जल्म बर्या कुळांत मेळटा, असो समज आसा. देखून पयलींच्या काळांत कितलेशेच भाविक लोक ह्या खडपावयल्यान उडी मारून जीव दिताले. सद्या शासनान कायद्यान हाचेर बंदी हाडल्या. गिरनार हांगा आशिल्लें शिंवांचें अभयारण्य नामनेक पावलां. गिरनार वचपाखातीर जुनागढ हांगा देवचें पडटा. जुनागडसावन ८ किमी. अंतराचेर आशिल्ल्या गिरनार पर्वताच्या मुळसाकडेन वचपाखातीर वाहनां आसात. पर्वत चडून वचपाखातीर डोलीची वेवस्था आसा, गिरनारचें माहात्म्य पुराण काळासावन आयजमेरेन तिगून आसा. श्रीकृष्णाच्या काळांतली म्हत्वाची घटना ‘सुभद्राहरण’ गिरनार पर्वताचेर घडली; अर्जुनान ह्या पर्वतावयले जात्रेचो प्रसंग सादून सुभद्रेचें हरण केल्लें, अशे उल्लेख पुराणांत मेळटात. कृष्णाच्या काळांत हांगा जावपी ‘रैवतकमह’ नांवाची जात्रा आयज लेगीत कार्तिक शुद्ध एकादशीसावन पुनवेमेरेन भरता. - कों. वि. सं.मं.
गिराण : आपले भोंवडेच्या मार्गांत खंयच्याय एका आकाशस्थ गोलाच्या (तारे, गिरे) आड जेन्न दुसरो आकाशस्थ गोल (तारो आनी
