ताका लागून टोगोलँड गोल्ड कोस्टचोच एक वांटो जावन गोलो.
विसाव्या शेंकड्याचे सुर्वेक कोकोचे पिकावळीक लागून हांगा उदरगत जावंक पावली. १९२५ मेरेन राज्यपाल आनी ताका पालव दिवपी विधीमंडळ हांगाचो राज्यकारभार चलयतालें. राज्यपाल कांय आफ्रिकी प्रतिनिधींची विधीमंडळाचेर नेमणूक करतालो.
दुसर्या म्हाझुजाउपरांत घानात राजकी जागृताय नेटान जावंक लागली आनी हेर आफ्रिकी देशाभशेन तांणीय स्वतंत्रतायेची मागणी केली. सुर्वेक १९४६ त तांकां थळावी स्वायत्तता मेळ्ळी. फुडें स्वतंत्रतायेचे मागणेक चड नेट आयलो. १९४९ त ब्रिटिशांनी आफ्रिकी लोकांची एक समिती नेमली. हे समितीच्या अहवालाप्रमाण १९५१ त वेंचणुको जाल्यो. स्वतंत्रतायेखातीर झुजपी एन्क्रुमाह हो हांगाचो पंतप्रधान जालो. आफ्रिकन प्रतिनिधींक चडांत चड मेकळीक मेळ्ळी आनी राज्यकारभाराची जापसालदारकी तांचेकडेन दिली. १९५४ त गोल्ड कोस्टाक सगळ्या मळार स्वायत्तता दिवची असो थाराव लोकसभेंत मांडलो आनी ते प्रमाण १९५६ त भौशिक वेंचणुको जाल्यो, तेन्ना आफ्रिकन प्रतिनिधींक वेंचणुकांनी जैत मेळ्ळें जाल्यार तांकां पुराय स्वतंत्रताय दिवपाचें ब्रिटिशांनी उतर दिलें. निमाणें ६ मार्च १९५७ दिसा गोल्ड कोस्टाक स्वतंत्रताय मेळ्ळी आनी ताचें नांव घाना अशें बदल्लें. क्वामे एन्क्रुमाह पर्थून हांगाचो पंतप्रधान जालो. १९६० त ह्या देशान प्रजासत्ताक संविधान आपणायलें आनी एन्क्रुमाह हांगाचो अध्यक्ष जालो.
आफ्रिकेंतल्या हेर राष्ट्रांक स्वतंत्रताय मेळोवन दिवन तांचो एकचार घडोवचो हो उद्देश दवरून एन्क्रुमाहान माली आनी गिनी हांचे लागीं एकी केल्ली. १९६० उपरांत कन्व्हेंशन पीपल्स पार्टी आनी ताचो फुडारी एन्क्रुमाह हांच्या हातांत सत्ता एकवटिल्ल्या कारणान बरेच गैरवेव्हार जावंक लागले. देशाची अर्थीक स्थितीय इबाडून एन्क्रुमाह लोकांमदीं अप्रिय जालो. १९६२, १९६३ आनी १९६४ त ताचो खून करपाचे यत्न जाले. देशांतली शांतताय काबार जाली. निमाणो जेन्ना एन्क्रुमाह १९६९ त चिनाचे भेटेक गेल्लो, तेन्ना लश्करान बंड करून सत्ता स्वताच्या हातांत घेतली. लश्करांचेर नियंत्रण आशिल्ल्या नॅशनल लिबरेशन काउंसिलान ल्हवल्हव नागरी प्रशासन हाडपाचें उतर दिलें. १९६९ त हांगा वेंचणुको जावन पुरोगामी पक्षाव्या कोफी बुसियो हाच्या फुडारपणाखाल नवें सरकार अस्तित्वांत आयलें. पूण देशाची परिस्थिती सुदारपांत ताका अपेस आयलें. १९७२ त पर्थून उठाव जावन इग्नेशीयस आचियापोंग हाच्या फुडारपणाखाल लशकरान सत्ता आपल्या हातांत घेतली. १९७७ त आचियापोंगान १९७९ उपरांत देशांत नागरी प्रशासन हाडपाची घोशणा केली, पूण १९७८ त फ्रेडरीक आकुफफो हाणें रगतविरयत क्रांती करून आचियापोंगाची सत्ता सोंपयली. १९७९ त लश्करी प्रतिक्रांती जावन जेरी रॉलींग्स ह्या लश्करी अधिकार्यान सत्ता स्वताच्या हातांत घेतली. ताणें संविधान बदल्लें आनी वेंचणुको घेतल्यो. १९७९ त हांगा डॉ. हिल्ला लिमान हाच्या फुडारपणाखाल नागरी सरकार सत्तेर आयलें, पूण रॉलींग्सान ताच्या सरकाराक बडतर्फ करून १९८१ त पर्थून आपल्या हातांत सत्ता घेतली. सद्यामेरेन तोच हांगाचो सत्ताधीश जावन आसा.
राज्यवेवस्था: ह्या देशाचें संविधान दर नव्या लश्करी सत्ताधीशा वांगडा बदलत आसता. सत्ता एकाच पक्षाच्या आनी एकाच मनशाच्या हातांत आसता. १९७९ तल्या संविधानान सत्तेचें बरेभशेन वांटपण करपाचे यत्न चलयले पूण ताचे यत्न फळातीक जाले नात.
थळावो राज्यकारभार णव प्रांतांतल्यान जाता. इस्टर्न, वेस्टर्न, अशांटी, नॉर्दर्न, व्होल्टा, सेंट्रल, अपर, ब्राँग-अहाफे आनी ग्रेटर ॲक्रा हे ते ९ शादकीय वाठार आसात. दरेक प्रांताचेर लश्करी अधिकारी प्रशासनाची जापसालदारकी सांबाळटा.
अर्थीक स्थिती: घाना हो शेतवडीचेर आदारिल्लो देश. हांगाचें मुखेल पीक म्हळ्यार कोको. कोको उत्पादनाच्या मळार घाना बरोच फुडारला. तेभायर नाल्ल, काफी, कोला, काजू हांचेय हांगा बरेंच उत्पादन जाता. मको, भात, कॅसावा, केळीं, मसमीं भिकणां, गिनीकॉर्न, कापूस, केनाफ, तंबाकू, अनसां, मिरयां, सूंठ आनी फळांचेंय पीक हांगा बरेंच जाता. रानांच्या लांकडाचोय अर्थीक स्थितीचे उदरगतीखातीर उपेग जाता. गोरवां पोसपाचो उद्येग चडसो उत्तर वाठारांनी आनी ॲक्राच्या मळांच्या वाठारांनी चलता. नुस्तें मारपाच्या धंद्याक बरोच नेट आसा पूण हांगा मेळपी नुस्तें सबंद देशाची गरज भागोवंक शकना.
भांगर, हिरे, मँगनीज, बॉक्साइट हीं हांगाचीं मुखेल खनिजां आसात. तेभायर हालीं कांय वाठारांनी सैमीक तेल आनी वायूचो सोद लागला. यंत्रां, येरादारीचीं साधनां, रसायणां ह्या सारक्या गजालींची ह्या देशाक आयात करची पडटा. चडशे आयात वेव्हार नायजेरिया, ब्रिटन, अमेरिकेचीं संयुक्त संस्थानां, अस्तंत जर्मनी आनी जपान हांचेकडेन जाता. कोको, हिरे हांची निर्यात अमेरिकेचीं संयुक्त संस्थानां, स्वित्झर्लंड, जपान, नेदरलँडस, ब्रिटन, अस्तंत जर्मनी, रशिया ह्या देशांनी जाता.
सेदी हे हांगाचें अधिकृत चलना आनी बँक ऑफ घाना ही हांगाची मुखेल बँक आसा.
येरादारी आनी संचारण: १९८५ मेरेन हांगा २८,३०० किमी. लांबायेचे रस्ते आशिल्ले: जाल्यार १९८४ मेरेन ९५३ किमी, लांबायेचे रेल्वेमार्ग आशिल्ले. उदकांतली येरादारी लेक व्होल्टा ह्या तळ्याक लागून बरीच म्हत्वाची थारल्या. ह्या देशाक सैमीक बंदरां नात. दोन मुखेल बंदरां – टेमा आनी टाकोराडी हीं कृत्रिम आसात. घाना एअरलायन्स ही हांगाची राष्ट्रीय विमानसंस्था. ही विमानकंपनी देशाभितर आनी हेर देशांकडेन हवाई मार्गावयल्यान जावपी येरादारीची जापसालदारकी सांबाळटा. ॲक्रा, कूमासी, टाकोराडी आनी टामाली हांगा मुखेल विमानतळ आसात. तेभायर हेर ल्हानसान बरेच विमानतळ हांगा आसात.
हांगासावन ४ दिसाळीं उजवाडाक येतात. हीं चारुय इंग्लीश भाशेंतल्यान येतात. तांतलीं दोन सरकाराचे मालकेचीं आसात. हे भायर हेर खबरापत्रांय हांगा आसात, तीं इंग्लीश आनी थळाव्या भाशांतल्यान उजवाडाक येतात.
लोक आनी समाजजीण: वंशिक आनी भाशिक नदरेंतल्यान १९८३ त हांगा ४४.१% लोक आकान, १५.९% मोस्सी-डागोंबा; १३.०% इव्ह, ८.३% आंडांग्मे; ३.५% गुर्मा; १.६% योरुबा आनी हेर १३.६% आशिल्ले. तेचप्रमाण सुमार ६२.६% किरिस्तांव, तातूंतले २७.९% प्रोटेस्टंट जाल्यार १८.७% रोमन कॅथलिक आनी १६.०% आफ्रिकन खाशेलपणाचे आशिल्ले. हेर धर्मांमदीं २१.४% पारंपरिक धर्मश्रध्दा मानपी, १५.७% मुसलमान आनी ०.३% हेर धर्मांचे लोक हांगा आशिल्ले.
ह्या देशांतल्या ५६ भाशांमदल्यो ९ मुखेल राष्ट्रीय भाशा आसात. पयलींच्या काळासावन घानांत निग्रोयड लोकांचो राबितो आशिल्लो. अशांटी आनी मध्य घानांत आकान पंगडाचे ट्वी लोक रावतात. फांटी लोक दर्यादेगांवेल्या वाठारांनी सांपडटात. नैऋत्येवटेन एम झिमा, आहंता, ईव्हाल्यू हे लोक आसात. ॲक्रा मळांच्या वाठारांनी गा आनी व्होल्टाच्या उदेंतेवटेनच्या वाठारांनी ईवी लोक रावतात. आकान पंगड बाराव्या आनी पंदराव्या शेंकड्यांत, गा सोळाव्या शेंकड्यांत आनी ईवी सतराव्या शेंकड्यांत हांगा पावले अशें तज्ञांचें मत आसा. उत्तरेवटेनचे चडशे लोक व्होल्टायक लोकांच्या मोस्सी-डागोंबा पंगडाचे वा गोंजा पंगडाचे आसात.
युरोपीयांच्या सहवासाक आनी संपर्काक लागून तांच्यो कांय चालीरिती घानाच्या लोकांनी आपणायल्यो तरी तांच्यो पारंपरिक चालीरिती आजून हांगा तांणी तिगोवन दवरल्यात. बायलांचो भेस चडसो पारंपारिक पध्दतीचोच आसा. दादले यूरोपीय भेस करतात तरीपूण खासा उत्सव वा हेर सुवाळ्यांक ते आपलो पारंपारिक भेस व्हडा उमेदीन वापरतात. शारांनी आधुनिकीकरणाच्या परिणामान शिमीटाचीं घरां, रुंद रस्ते हे सारक्यो गजाली बांदल्यात पूण गांवगिर्या वाठारांनी
