चडशे लोक तणाच्या खोंपटांनी वा मातयेच्या ल्हान वाटकुळ्या खोंपटांनी रावतात.
हांगाची संस्कृताय थंयच्या पारंपारिक नृत्य आनी संगीतांतल्यान दिसून येता, हे पारंपारिक कलाप्रकार तांणी बरेतरेन सांबाळून दवरल्यात. सॉकर आनी बॉक्सींग हे खेळांप्रकार लोकांमदीं आवडीचे आसात. तेंभायर फुटबॉल, घोड्यांच्यो सर्ती, टॅनिस हेय खेळ हांगा उमेदीन खेळटात.
शिक्षण: घानाचें राष्ट्रीय साक्षरतेचें प्रमाण ३०.२% आसा. ६ वर्सांसावन १६ वर्सांमेरेनचे शिक्षण सरकारान फुकट, सक्तीचें आनी एकसारकें केलां. सप्टेंबर ते ऑगस्ट मेरेन शिक्षणीक वर्स आसता. शिक्षणाचें माध्यम इंग्लीश आसा. उत्तरेवटेन शिक्षणाचें प्रमाण दक्षिणेपरस उणें आसा. सरकारी संस्थांवांगडा खाजगी शिक्षणसंस्थांय शिक्षणाच्या मळार वावर करतात. उंचेल्या पांवड्याचें शिक्षण फुकट आसा. हें शिक्षण दिवपाखातीर हांगा तीन विश्वविद्यालयां वावर करतात. घानांतले बरेच विद्यार्थी उंचेल्या पांवड्यावयलें आनी विंगडविंगड मळांवयलें शिक्षण घेवपाखातीर अमेरिकेचीं संयुक्त संस्थानां, कॅनडा, अस्तंत जर्मनी, ग्रेट ब्रिटन ह्या सारक्या देशांनी आसात.
भाशा आनी साहित्य: घानाची शासकीय भास इंग्लीश आसा. उत्तर घानांतले लोक सुदानी भासांच्या गुर पंगडाच्यो भास उलयतात, जाल्यार हेर क्वा पंगडाच्यो भास उलयतात. उत्तरेवटेन डागोंबा बोली चडशा लोकांक समजता. दक्षिणेवटेनचे फांटी, व्हिब ह्यो आकान भाशा उलयतात. आग्नेय वाठारांत गा आंडाग्मी आनी ईवी भास उलयतात. शाळांतल्यान इंग्लीशी वांगडा फ्रेंच भाशेचोय वापर जाता.
म्हत्वाचीं थळां: ॲक्रा हे राजधानीचें शार, टेमा आनी टाकोराडी बंदरां, कूमासी, केप कोस्ट हीं थळां उद्येगांचे नदरेंतल्यान म्हत्वाचीं आसात; जाल्यार सैमीक सोबीतकायेक लागून ओब्वासी, कोफो, रीडूआ आनी बोल्गटांग्गा हीं थळां म्हत्वाचीं आसात.
- कों. वि. सं. मं.
घामोळें:
(पळेयात कात - २).
घुमट:
गोंयचें एक थळावें वाद्य. घुमट हें नांव ह्या वाद्याच्या आकारावेल्यान पडलें आसूंये, अशें दिसता. घुमपी माठ म्हळ्यार घुमट. उदक दवरपाच्या मातयेच्या आयदनाक ‘माठ’ म्हणपाची चाल आसा. ताचो आकार वाटकुळो आशिल्ल्यान ताका ‘गोलघुमट’ हें नांव पडलां आसूंये अशें दिसता.
वाद्याची रचणूक पळेल्यार तें आदिवासी जमातीन घडयलां, अशें दिसता. उपरांतच्या वादकांनी ह्या वाद्याची उदरगत करून ताका शास्त्रीय बसका दिली, अशें जाणकार मानतात.
भरतमुनीच्या नाट्यशास्त्रांत ह्या वाद्याचो उल्लेख ना. रत्नाकर, पारिजात हातुंतूय ह्या वाद्याचो उल्लेख मेळना. कांय पूर्विल्ल्या ग्रंथांनी ह्या आकाराच्या वाद्यांचे उल्लेख मेळटात. दक्षिण भारतांत हे तरेचें वाद्य आशिल्ल्याचो उल्लेख मेळना.
गोंयांतलो घुमटवादनाचो काळ निश्चितपणान सांगपाक येना. पूर्विल्ल्या काळांतल्या देवळाच्या हिसबापटयांनी सुंवारीवादनाखातीर खर्च केल्ल्याच्यो नोंदी मेळटात. ह्या सुंवारीवादनांत घुमट आस्पावतालें. व्हडल्या शिगम्याक नाटकांकार्यावळी करतना घुमटाक खास म्हत्व दिताले. देवळाच्या मोडी हिसबापटयेचो आदार घेतल्यार घुमटाच्या वादनाचो काळ १६ व्या शतमानापरस फाटीं वता.
घुमट हें मातयेचें वाद्य आसून तें कुमाराकडल्यान घडोवन घेतात. ह्या वाद्याचें दावें तोंड हातांच्या चपल्यान दामून दवरपाक आनी सैल सोडपाक सोपें पडटलें, इतलें ल्हान आसता. उजवें तोंड दाव्या परस वेंतभर मोटें आसता. ताचेर गाराचें चामडें रेवडायिल्लें आसता. दोनूय तोंडांमदलो जागो वाटकुळो, फुगिल्लो आसता.
घुमटाचेर गाराचे चामडें चडोवपाची पध्दत अशी: गाराचें चामडें रातभर ओलें करून दवरतात. दुसर्याआ दिसा तें घुमटाचे देगेर केळ्याच्या दिखान दसयतात आनी काथ्याचे दोरयेन बांदतात; मागीर सावळेंत सुकयतात. तें सुकतकच घुमट वाद्य तयार जाता.
गाराचें चामडें हेर खंयच्याच वाद्यांखातीर वापरानात. हें घुमट वाद्याचें खाशेलपण जावन आसा. भतग्राम (दिवचल) म्हालाच्या देवस्थानांत तांब्या-पितुळचीं घुमटां घडोवन देवळाच्या म्हालवजांत आस्पाविल्लीं दिसतात.
घुमट वाजायतना दावो हात ल्हान तोंडाचेर दवरून, उजव्या हातान व्हडल्या तोंडावेलें चामडें वाजयतना, दावो हात घुमट वाजोवप्याक व्हड कुशळतायेन दाव्या तोंडाकडेन वयर-सकल करचो पडटा. चामडें एकेच वटेन आसल्यार लेगीत वादन पुराय करूंक दोनूय हातांची गरज लागता.
घुमटाचें वादन एकेरी केन्नाच आसना. ताचे बोल पूरक आनी लय निदर्शक ‘समेळ’ नांवाच्या लोखणाच्या वाद्यान पुराय जातात. वांगडा कासाळें हें घनवाद्यूय आसता. समेळ, कासाळें वाजोवपी वादक वेगळे आसतात. घुमटवादनांत घुमटां कितलींय आसल्यार लेगीत समेळ एकूच आसता.
घुमटवाद्य हें मूळ लोकवाद्य आसलें. जेन्ना ताचो शास्त्रीय वाद्यांनी आस्पाव जालो, तेन्ना गोंयकार जाणकारांनी घुमटाची शास्त्ररूपी बोलभाशा, वैचित्र्य नदरेमुखार दवरून घडयिल्ल्याचें दिसून येता. नृत्यभाशेचीं बोलाक्षरां आनी पखवाज-तबला भाशेचीं बोलक्षरां मेळून घुमटाची बोलभाशा तयार जाता. ‘धी धी थै धीईच्य धीईच्य थै’ ही शब्दरचना तातूंत दिश्टी पडटा. ‘धी धी’ हे बोल तबल्यावेले आसून ‘थै’ हे बोल नृत्याचे आसात.
तबलाशास्त्रीय वादनांतले ठेका, तोडा, मुखडा, पर्ण हे घुमट वादनांत येनात. फकत तुकडा, तीया इतलेच येतात. तुकडा नांवाचो बोल बरोच वेळ परत परत वाजोवन उपरांत ल्हान तीया घेतात. अमकोच ताल अशें सांगिनासतना अमक्याच मात्रांचो बोल अशें सांगतात.
घुमटावांगडा नक्कारे घुम, तारो, आराब हीं जड वाद्यां आनी कांसाळ्यावांगडा तास, जगांट हीं घनवाद्यां वाजयतना लेगीत घुमटाचें म्हत्व लक्षांत येता. अशा वाद्यावादनावेळार, वादन सातमात्रा ताल, चवदामात्रा ताल हे शैलींतलें दिसता. पूण तें खरें स मात्रांचें आसता. घुमट गानवादनाचीं नांवां एक ताळी पद, दोन ताळी पद आनी खाणपद ‘चंद्रावळ’ अशीं आसात. चंद्रावळ गान आनी वादन हें नांव त्या तालाचें काय गीतप्रकाराचें हो संशोधनाचो विशय आसा. फाल्गुन म्हयन्यांत गावपाच्या गान प्रकाराक ‘फाग’ म्हण्टात. आरतीवांगडा वाजयतात तें वादन दीपचंदीचो एक प्रकार आसा. पूण ताचो उल्लेख मात ‘वादन असो करतात. समेर येवपा वेळार आठ मात्रा दुगुणीत वाजोवन समेर येतात, अशें दिसून येता. घुमट गानवादनांतली गीताची लय खूब अस्ताईची, खर अस्ताईची आसता. गावपांत येवपी गीताचीं उतरां’ जुळोवप कठीण आसता. देखीक: ‘यादवाच्या राया’ ह्या उतरांतलें ‘या’ आनी ‘द’ ह्याअ उतरांतलें अंतर धा सेकंद घेतात. वांगडा आशिल्लें समेळाचें वादन हें लयीचे चौपटींत धृत आसून तें धा सेकंद दाखयता
