कॉकणी विश्वकोश : १ च = १ द उ व 'च' च्या रुपाचो विकासक्रम पयली अशोकाच्या गिरनार हांगाच्या लेखांत, दुसरी इ.स. पयल्या वा दुसन्या शेकडयांतल्या मथुरच्या लेखांत आनी तिसरी इ.स. च्या इकराव्या शेकडयांतल्या उज्जयिनीच्या लेखांत दिसून येता. पूण हो 'च' आनी सद्याची 'च' हातूंत बरोच फरक आसा. वर्णोध्दारतंत्र नांवाच्या ग्रंथांत ह्या वर्णाच्या स्त्रोरुपांतल्या ध्यानाचे वर्णन केलां, तें अशें: तुषारकुन्दपुष्माभां नानालङ्कारभूषिताम् ! सदा षोडशवर्षीयां वराभयकरां पराम् । शुक्लवस्त्रावृतकटिं शुक्लवस्त्रोत्तरोयेिणीम् । वरदां शोभनो रम्यामष्टबाहुसमन्विताम्। एवं ध्यात्वा चकारं तु तन्मन्त्र दशधा जपेत् । (शब्दकल्पद्रुम) अर्थ- तुषार वा कुंद हांचे कांतीचे, तरांतरांचे अलंकार धारण केल्ले, सोळा वसाचे, सदांच वरद आनी अभय ह्यो मुद्रा दाखोवपी, श्रेश्ठ, धवें लुगट उत्तरीय म्हूण न्हेसपी, वर दिवपी, सुंदर आनी अष्टभुज अशे चकारात्मक देवतेचे ध्यान करून तिचो मंत्र धा खेपो जपची. - कों. वि. सं. मं. चकवेः चकवे हो कोंकणी लोकगीतांची एक प्रकार जावन आसा. व्यक्त जातात. व्हडेकार हो मोगी तर व्हडें ही मोगीका, असो अर्थ ह्या एक खाशेलो भाग जावन आसा. हे चकंवे हॉवयेवरी दोन-तीन वळींचे आसतात. * देखीक जाय बाये जाय परमळु काय मी तुजी जाय तू माजा मोगरा चल जाउ दोंगरा दोगांय जाणां दोंगरासुन येतानां जाली रात केगदीच्या फुलात पेटयली वात चकवे वा चकवा हें नांव चक्रवाक ह्या उतरावेल्यान आयलां आसुंये गीतांत मेळपी चकवा ह्या उतरांचे मूळ 'चक्रवाक' हें उतरच जावन সাংলা. चक्रवाक नांवाच्या एका सवण्याची जोड़ी दोसभर तळ्यादेगांनी भोवता. पूण रात जातकच तांकां देिश्टी पडना. त्या दोगांयमदीं एकाद्रे कमळाचे पानय आड आयल्यार तीं दोगांय जाणां एकामेकांक सोदपाक शकनात. मागीर ती दोगांय जाणां दुख्खान रातभर रडटात. तांच्या ह्या वेिरहदुखखावेल्यान, मोगाचो विरह आशिल्ल्या लोकगीतांक ‘चकवे' ՆՋ գԱՋ चक्र: आपलेच भोंवतणी वाटकुळे भोंवतडे मारपी वस्तीक चक्र हे वस्तीची उत्पती वैदिक काळापयलों जाल्ली हें ऋग्वेदांत आर्थिल्ल्या चक्राच्या उल्लेखावेल्यान स्पश्ट जाता. वैदिकं लोकांनी चक्राची उपेग रथ घडोवपाखातीर केली. ईजिंप्त आनी मेसोपोटेमिया देशांनी चक्राक आरे नासताले पूण चक्रांभितर आस बसयताले. क्रिस्ताच्या ५,००० वसर्गआदीं आरे आशिल्लें चाक भारतांत घडलें अशें मानपाक येता. ऋग्वेदांत (१.१६४.४८) बारा आच्यांचे चक्र आशिल्ल्याची उल्लेख मेळटा. आरे आशिल्लें चाक युरोपांत २७०० वसा (क्रिस्तापयली) पयलीों ३,००० वसा (क्रिस्ताआदी) पयलों घडलें अशे मानतात. चक्राच्या सोदाचो, मनीस जातीक व्हड फायदो जालो, चक्रांक लागून मनशांक थोडीशी शक्त वापरून चंड काम करप शक्य जालें. वैदिकं काळार रथ घडोवपाक, नवाश्मयुगांत वाहनां घडोवपाक, आर्विल्ल्या युगांतलीं वेिंगड विंगड यंत्रीक तशेच येरादारीचीं साधनां घडोवपाक चक्राचो वा चाकाचो वांटो व्हड़ आसा. आयुधरूपी चक्राचे स उपेग अग्नी पुराणांत सांगल्यात. छेदनं, भेदनं पातो भ्रमणं शयनं तथा । वॆिकतमं कर्तनळच चक्रकर्मेदमेव च । अर्थ- कापप, फोडप, पाडप, धुंवडावप, लोळोवप, कोरांतप, कुडको करप अशे चक्राचे स उपेग सांगल्यात. वेदांत चक्राचे फुडलेतरेन उल्लेख आयल्यातः वैदिकांनी नाभी (मध्यभाग) अानी आरे अशे चक्राचे दोन भाग मानल्यात. त्याकाळार चक्राचे घटस्ट्वाणीचेर वड भर दिंताले. कांयकडेन त्रिवन्धुरेण त्रिवृता रथेन त्रिचक्रेण सुवृता यातमर्वाक्र। - (ऋग्वेद १.११८.२) अर्थ- हे घोडयाचेर बशिल्ल्यानो, तीन वंधुरांनी युक्त (त्रिवक्र), एक विंधी ब्राह्मणग्रंथांत आसा. त्या प्रसंगार रथचक्र भोंवडायता आसतना सुर्याचोच मंत्र म्हण्टात. ताचेवेल्यान कालचक्र आनी सूर्य हांचे महत्वाचे नातें नदरक येता. दीर्घतमा ऋषीक कालचक्राची साक्षात्कार सगळ्यांत पयलीं जाल्ली. ती म्हण्टाः द्वादशारं नहि तज्जराय वर्वर्ति चक्रं परि द्यामृतस्य - (ऋग्वेद १.१६४.११) अर्थ- ह्या चक्राक बार अारे आसात. ते झेिजनासतना अासमंतांत दिसा फाटल्यान रात धुंवता. चैत्रा फाटल्यान वैशाख, वैशाखा फाटल्यान
