उपवनां, समुद्रथरापरस सकयल आशिल्ली डॅथ व्हॅली, आनी हेरकडेन आशिल्ले मनभुलोवणे सैमीक चमत्कार पळोवपा सारके आसात. राजधानी वॉशिंग्टन हें जगांतलें एक सोबीत शार. उदेंत वाठारांत विंगड विंगड उद्येगधंद्यांक लागून नामनेक पाविल्ली बॉस्टन, शिकागो, बफालो, डिट्रॉइट, क्लीव्हलंड, पिट्सबर्ग, फिलाडेल्फिया, बॉल्टिमोर, न्यू ऑर्लिअन्स, रिचमंड, मियामी हीं शारां आसात. अस्तंत वाचारांतय सॅन फ्रांसिस्को, लॉस अँजलीस, सीएटल हां म्हत्वाचीं शारां आसात. देशांतल्या न्हंयांचेर बांदिल्लीं हूव्हर, शास्ता, ग्रँड कूली ही धरणां टेनेसी देगण प्रकल्प, ईअरी कालवो, सेंट लॉरेन्स सावें, अमेरिकेच्या मालकेचो पनामा कालवो हीं संवसारांतली म्हत्वाचीं बांदकामां आसात. जक्षिण डाकोटा राज्यांत रश्मोर पर्वताचेर वॉशिंग्टन, जेफरसन, थिओडोर रुझवेल्ट आनी लिंकन हांचे पुतळे कोंरातिल्ले आसात. गीं शिल्पां इजिप्तांतल्या पोरन्या शिल्पां कडेन तुळा करपा सारकीं आसात. हे भायर अलास्का हांगाचे ‘एस्किमो’ आनी टोटेम पोल्स, अॅरिझोना, न्यू मॉक्सिकोंतल्यो पोरने मनीसंस्कृतायेचे अवशेश, नवाजो, प्वेब्लो, होपाी हीं आदिवासींची ठिकाणां हांकां बरेच सांस्कृतीक म्हत्व आसा. पूरक नोंद- अमेरिका खंड. अमोनियाः एक रसायनीक संयुग (compound). सूत्रः NH3 उग्र वास आशिल्लो रंगहीन वायू. हाच्या संयुगांची माहिती मनशाक पूर्विल्ल्या काळासावन आसा. इ. स.प. चवथ्या शतमानांत ईजिप्तांतले लोक उंटाचें शेण लासतकच जी काजळी तयार जाता तिचे पसून अमेनियम क्लोराइड (नवसागर) तयार करताले. तें तयार करपाची सुवात ज्यूपिटर अमेनच्या देवळा कडेन आशिल्ली. देखून त्या लवणाक ‘साल अमोनियाक’ म्हळ्यार ‘सॉल्ट ऑफ अमोन’ अशेंय म्हणटालें. त्या काळांत अमोनियम क्लोराइड बाजारांत विकतें मेळटालें. तें उंटाचें शेण वा मूत आनी मीठ एकठांय तापोवन तयार करताले. पूर्विल्ल्या भारतांत लेगीत शेणखत भाजून वा विटांचे भाट्टेंतल्यान तें मेळयताले.
1774 वर्सा प्रीस्टली हाणें नवसागर आनी चुनकळी हांचें ऊर्ध्वपातन (distillation) करून वायुरूप अमोनिया तयार केलो. ताचे पयलीं अमोनिया हें स्वतंत्र संयुग आसा म्हूण कोणाक खबर नाशिल्लें. प्रीस्टली हाणें ताका ‘alkaline air’ अशें नांव दिल्लें. 1785 त अमोनियाचें विजेचे किटीन अपघटन (decomposition) करून ताचें रसायनीक संघटन NH3 आसा असें बॅर्तेलो हाणें सिध्द केलें. वातावरणांत आनी पावसाच्या उदकांत अमोनियाचें कार्बोनेट आसता. जनावरांचे आनी वनस्पतींचे नायटेरोजनयुक्त घटक कुसतना अमोनिया वायू तयार जाता. शेताचे मातयेंत, दर्याच्या उदकांत, जनावरांच्या मुतांत आनी ज्वालामुखींतल्यान भायर येवपी वायूंत लेगीत अमोनिया आसता.
गुणधर्मः हवेपरस ल्हव, गोठणबिंदू (freezing point): -78° से. उकळ बिंदू (boiling point): -33° से. , क्रांतीक तापमान (critical temperature): 133° से. सामान्य तापमानांत दाब दिवन ह्या वायूक सहज द्रवरूप करूं येता. अमोनिया उदकांत सामको विद्राव्य (soluble) आसता. सामान्य दाब आनी तापमान 20° से. आसल्यार उदकाच्या भाराच्या 33.1% इतल्या प्रमाणांत तो विरगळटा. उदकांत अमोनिया विरगळटना बरीच उश्णता तयार जाता. हवेंत तो सहज जळना, पूण ऑक्सिजनांत नेटान जळटा. ताची वात हळडुवी आसता. हवेचीं आनी ताचीं कांय प्रमाणांतलीं मिश्रणां स्फोटक आसतात. सामान्य तापमानांत अमोनिया थीर आसता पूण उच्च तापमानांत ताचें अपघटन (decomposition) जावपाक लागता आनी घटक- मुलद्रव्यां मुक्त जावपाक लागतात. ज्या पृष्ठाकडे वायूचो संपर्क येता त्या पृष्ठाच्या स्वरुपाचेर अपघटनाचो वेग पातयेवन आसता. अमोनियाचेर कंवचेचो कसलोच परिणाम जायना. पूण चिनी माती, तिखें, निकेल, जस्त हांचे कडेन संपर्क आयल्यार मात अपघटनाचो वेग खूब वाडटा.
विक्रियाः (Reactions): 1. अमोनिया आनी ऑक्सिजन हांची विक्रिया जावन नायट्रोजन आनी उदक तयार जाता.
2. कॉपर ऑक्साइडसारकीं ऑक्साइडां तापोवन तांच्यावयल्यान वायुरूप अमोनिया सोडल्यार विक्रिया जाता आनी अमोनियापसून नायट्रोजन आनी उदक तयार जाता. ही विक्रिया उच्च तापमानांत घडटा. पूण पोट्रशियम परमँगनेट सारकीं बळिश्ट ऑक्सिडीकारक संयुगां आसल्यार हीच विक्रिया सामान्य तापमानांत जाता. 2NH3 + 2KMnO4 -> 2KOH + 2MnO2 + 2H2 + 2H2 O + N2
3. अमोनियाची आनी क्लोरिनची विक्रिया दोन तरांनी जाताः अ) अमोनिया चड प्रमाणांत आसल्यार नायटेरोजन विभक्त (discrete) जाता.
आ) क्लोरिन चड प्रमाणांत आसल्यार नायट्रोजन ट्रायक्लोराइड (NCl3) हें हळडुव्या रंगाचें स्फोटक तेल तयार जाता.
4. अमोनिया क्षारकीय (basic) आशिल्ल्यान अमेला कडेन विक्रिया जावन ताचीं लवणां (salts) तयार जातात.
5. तापिल्ल्या धन विदियूत भारित धातू कडेन (positively charged metal) अमोनियाची विक्रिया जावन सोडामाइड (NaNH2), मॅग्नेशियम नायट्राइड (Mg3 N2) हीं संयुगां तयार जातात.
6. कांय धातूंचीं लक्षणां अमोनिया शोशून घेतात आनी तांची धन (positive) अमाइनां तयार जातात. देखीकः CaCl2 . 8NH3 हीं तापयतकच मात तांच्यांतलो अमोनिया वायू वता.
7. अमोनियम हायड्रॉक्साइड (NH4 OH) हो अमोनियाचो उदकांतलो क्षारीय विद्राव. हो दुबळो क्षार (अल्कली) आशिल्ल्यान अम्लांचें उदासिनीकरण (neutralization) करून ताचीं NH4 + आयन आशिल्लीं लवणां तयार करपाक वापरतात.
देखीकः NH4 OH + HCl -> NH4 Cl + H2 O
8. हवा आनी अमोनिया (10%) हें मिश्रण तापयल्ल्या प्लॅटिनम सारक्या उत्प्रेका वयल्या (catalyst) धाडल्यार नायट्रीक ऑक्साइड (NO) मेळटा आनी ताच्या पसून नायट्रिक अम्ल तयार करतात.
9. कार्बनी रसायन शास्त्रांतल्या (organic chemistry) अॅमोनो – विच्छेदना कातीर अमोनियाचो खूब उपेग जाता.
कृतीः प्रयोगशाळेंत थोड्या प्रमाणांत अमोनिया असो तयार करतातः-
अ) अमोनियाचें कसलेंय लवण वा क्षार एकठांय तापोवन; देखीकः
Ca(OH)2 + 2NH4Cl -> 2NH3 + 2H2O + CaCl2 कॅल्शियम अमोनियम अमोनिया उदक कॅल्शियम
हायड्रॉक्साइड क्लोराइड क्लोराइड
भायर आयिल्लो वायू चुनकळींतल्यान सोडून सुको करतात. आ) सापेक्षता अदीक धनविद्युत् नायट्राइडांचें उदकान अपघटन करून , देखीक-
Mg3N2 + 6H2 O - > 3Mg(OH)2 + 2NH3
मॅग्नेशियम उदक मॅग्नेशियम अमोनिया
हायड्रॉक्साइड हायड्रॉक्साइड
उद्येगीक उत्पादनः फातराच्या कोळशापसून कोक तयार करपाचे पद्दतींत अमोनिया हो उपपदार्थ मेळटा. उद्येधंद्यांत वापरतात त्या अमोनिया पैका असल्या अमोनिया – उत्पादनाचें प्रमाण साप थोडें आसता. देखून संश्लेषणान (synthesis) अमोनिया तयार करपाच्यो पद्दती वापरतात. अनुकूल तापमान आनी दाब दवरून, उत्प्रेरकाच्या सांगाता, हायड्रोजन आनी नायटेरोजन हांचो संयोग घडून अमोनिया तयार जाता. असो सोद हाबर हाणें लायलो. हे पद्दतीक ‘हाबर पद्दत’ असें म्हणटात. बॉश हाणें तातूंत सुदारणा केल्यो म्हूण अमोनियाचं फायदेशीर वेपीरी उत्पादन शक्य जालें. नायट्रोडन आनी हायड्रोजन ह्या वायूंचें 1:3 ह्या प्रमाणांत मिश्रण करप, मिश्रण शुध्द करप आनी योग्य उत्प्रेरकांच्या
