जैन धर्माक लागून प्रभावीत जाल्ले.मथुरेंत सांपडिल्ले पोरने अवशेश आनी वस्तींवेल्यान इ.स.प.कांय शतमानांसावन इ.स.च्या धाव्या शतमानामेरेन मथुरा हें जैन धर्माचे व्हड केंद्र आसलें. महाराष्ट्र आनी कर्नाटकांत सांपडिल्ल्या पोरन्या मंदिरांवयल्यान आनी शिलालेखांवयल्यान ह्या वाठारांत जैन धर्माक लोकाश्रय तशेंच राजाश्रय मतींत येता.इ.स.दुसऱ्या शतमनासावन गंगवंशीय राजे दक्षिणेंत राज्य करताले.जैन धर्माचो हो 'भांगराकाळ' अशें मानतात.ह्या काळांत समंतभद्र,पुज्यपाद आनी अंकलकदेवान दक्षिणेंत जैन धर्माचो प्रसार केलो.गंगराज चवथे राछमल्ल हाचो सेनापती चामुंडरायान नेमिनाथाचें देवूळ आनी गोमटेश्वराच्या पुतळ्याची थापणूक केली.राश्ट्रकूट राजवंशांतलो पयलो अमोघवर्ष हाणें आदिपुराणकर्तो,आचार्य जिनसेन हाचें शिष्यत्व आपणायिल्लें.चालुक्य वंशांतल्या राजांनीय जैन धर्माची उदरगत घडोवपाक हातभार लायलो.चक्रधरस्वामीच्या विचार विश्वाचेर जैन धर्माचो प्रभाव दिसता.महानुभाव पंथाच्या आचार-विचारांचें जैन धर्माकडेन लागींचे नातें आसा.भद्रबाहू नांव धारण केल्ल्या एका विद्वान ब्राह्मणान आपल्या अनुयायांसयत जैन धर्माची दीक्षा घेवन इ.स.११०५ मेरेन दक्षिणेंत जैन धर्माचो प्रसार केलो. इ.स.इकराव्या शतमानासावन भारताक मुसलमानी लोकांच्या घुरयांक तोंड दिवचें पडलें,जाका भारताची धर्मीक,समाजीक आनी राजकी जीण विस्कूटन पडलीं.अशा संघर्शाच्या काळांत जायत्या जैन आचार्यांनी कडव्या मुसलमानांचेर प्रभाव घालून आपलो धर्म तिगोवन दवरलो.जैन गुरूंची तपस्या आनी विद्वत्ताम्ह्या गुणांचो प्रभाव पडिल्ल्यांमदीं महंमद घोरी,अलाउद्दीन खिजली,फिरोज तुघलख,अकबर आनी जहांगीर ह्या मुसलमान बादशहांचो आस्पाव जाता. ह्या उपरांतच्या काळखंडांत जैन धर्माक दक्षिणेंत देंवती कळा लागली आनी जैन धर्मीयां मजगतीं जायते पंथ,उपपंथ,जाती पोटजाती निर्माण जाल्यो. दिगंबर आनी श्वेताबंर हे जैन धर्मांतले दोन मुखेल पंथ आसात.ज्या पंथाचे अनुयायी आंगाक वस्त्रां घालीनात,नग्नतेचो पुरस्कार करतात तशेंच महावीराचो मूळ आचार मानतात.तांकां 'दिगंबर'म्हण्टात.जो पंथ आंगाक वस्त्रां घालता आनी आंगाक वस्त्रां घालपाचें समर्थन करता,ताका 'श्वेतांबर'म्हळ्यार धवें वस्त्र धारण करपी म्हण्टात.दिगंबर संप्रदायाचे साधू नग्न रावतात आनी जीवजंतूंच्या निराकरणाखातीर आनी उदकाखातीर कमंडलू धारण करतात.दिसांतल्यान एक फावट उब्यांनी करपात्रांत जेवण करतात. श्वेतांबरांत जल्म,दीक्षा,लग्न आनी हेर प्रसंगांवेळार ब्राह्मणाक पुरोयत म्हूण आपयतात.हेर धर्मीक विधीय ब्राह्मणाकडल्यान करतात.कांय घराण्यांनी किलपुरोयत आपयतात.महाराष्ट्र आनी दक्षिण भारत हांगाच्या दगंबरां मदल्यो सैटवाल,वैश्य,क्षत्रिय,चतुर्थ,पंचम,बोगार,उपाध्याय,हुम्मड ह्यो जातू गळ्यआंत जानवेंय घालतात. श्वेतांबर हे सवत्सरीच्या उपासाक म्हत्व दितात तर दिगंबर अनंत चर्तुदशीचो उपास म्हत्वाचो मानतात. श्रमणसंस्कृताय:वैदिक साहित्याच्या आदारावेल्यान,वैदिक काळासावन दोन संस्कृतायो अस्तित्वांत आशिल्ल्याचें स्पश्ट जाता,एक यज्ञयागाचेर आदारिल्ली ब्राह्मणी संस्कृताय आनी दुसरो अहिंसेचेर आदारिल्ली श्रमणसंस्कृताय.ही संस्कृताय इंद्रियनिग्रह,परिग्रहत्याग,आत्मशुध्दी आनी अहिंसा ह्या गजालींक म्हत्व दिता.अहिंसा,सत्य,अचौर्य,ब्रह्मचर्य आनी परिग्रहत्याग हीं व्रतां तातूंत मुखेल मानल्यांत.जैन हे श्रमणसंस्कृतायेचे अनुयायी आसले. उपासना:नाम,स्थापणूक,द्रव्य आनी भाव हे जैनांचे उपासनेचे चार प्रकार आसात.तीर्थकरांचो नामजप करप ही नामपुजा,तीर्थकरांच्या प्रतिमेची स्थापणूक करप ही स्थापणूकपूजा,तीर्थंकर पदाच्या प्राप्तीचे वाटेर आशिल्ल्या साधूंची पुजा करप ही द्रव्यपुजा,तीर्थंकर आसतना ताचे समकालीन आशिल्ले लोक ताचेविशीं जो आदारभाव परगटायताले तो आपणेंय परगटावप,हाका भावपुजा म्हण्टात.हे चारूय प्रकार सद्या प्रचलीत आसात. दिगंबर आनी श्वेतांबर मुर्तींनी आनी मुर्तिपुजयेंत थोडो भेद आसता.दिगंबर मूर्ती सजयनात तर श्वेतांबर ती वस्त्र अलंकारांनी सजयतात.दिगंबर जैन मुर्तीक खूब उदक घालून न्हाणयतात,तर श्वेतांबर मुर्तीचेर थोडें उदक उडोवन फुलां घालतात.दिगंबरांक पूजा करपाक रात-दिसाचें बंधन लागना तर श्वेतांबर हिंसेच्या भयान रातचो दिवो लेगीत लायनात.जैनांच्यो तीन प्रकारच्यो देवत आसात.तांकां प्रासाददेवता,स्ंप्रदायदेवता,कुलदेवता म्हण्टात.पीठोपपीठ,व्होंवऱ्यो,भूंय आनी प्रसाद ह्या सुवातींनी प्रासाद देवताची थापणूक केल्ली आसता.अंबा,सरस्वती,त्रिपुरा,तारा ह्यो संप्रदाय देवता आसून चंडी,चामुंडा कष्टेश्वरी ह्यो कुलदेवता आसात.चवसश्ट योगिनींसारक्या तांत्रिक देवतांकूय जैन देवता मंडळांत सुवात आसा. पंचपरमेष्ठी:मोक्षमार्ग आपणावपी साधकाचे ताचे उदरगतीक आनी पदाक अनुसरून पांच प्रकार केल्यात.हे पांचूय प्रकारचे साधक संवसारी जीवांक मार्गदर्शक आनी आदर्शभूत आशिल्ल्यान तांकां जैन धर्मांत 'पंचपरमेश्ठी' म्हण्टात.साधू,उपाध्याय,आचार्य,अर्हत आनी सिध्द हे पंचपरमेश्ठी जावन आसात.साधू,भिक्षू,तपस्वी,मुनी,श्रमण हांचो अर्थ जरी वेगवेगळो आसलो तरी तांचो उपेग समानार्थान करतात.संघांत रावन साधू शिकप घेता.उपाध्याय हो स्वत शिकता आनि शिकयता.आचार्य हे संघाचे मुखेल आसातात्.ते नव्या साधूक दीक्षा दितात आनी संघाचें नियमन करतात.विद्वान आनी जाण्ट्या साधूंकच आचार्यपद फाव जाता.अर्हत हे केवलज्ञानी आनी सर्वज्ञ आसतात.सिध्द मुक्तीक पाविल्ले कृतकृत्य आसतात.पंचपरमेश्ठीच्या नांवाचें चिंतन पुण्यकारण समजतात. जैनांचो निरीश्व्ररवाद:सृश्ट ही कोणेच घडोवंक ना आनी तिचो नाशूय कोण करीना.दरेका जीवाक ताच्या कर्मासरकें फळ मेळटा,अशी जैन धर्माची विचारसरणी आसा.जैन धर्म सृष्टिकर्तो ईश्वर मानिना,पूण पाप-पुण्य,स्वर्ग-नरक आनी बंध-मोक्ष मानता आनी मोक्ष प्राप्तीखातीर इंद्रियनिग्रह,व्रताचरण,ध्यान धारणा आनी हेर गजाली आग्रहान आचरणांत हाडपाक सांगता.कर्माचो नाश करून केवलगिन्यानप्राप्ती आनी मोक्षप्राप्ती करून घेतिल्लो दरेक जीव 'परमात्मा'च आसा.तो आदर्श आनी पुज्य आशिल्ल्यान जैन ताका 'ईश्व्रर'मानतात.ताच्या गुणांची प्राप्ती जावपाखातीर ताक आदर्श म्हूण मुखार दवरून ताची पुजा अर्चा आनी भक्ती करप जैन धर्माक मान्य आसा. कर्मवाद:भारतांत चार्वाक आनी लोकायत दर्शनांखेरीज सगळ्या दर्शनांनी कर्मवादाचो पुरस्कार केला.आपलें सुखदुख्ख आपल्या कर्माचें फळ आसा,हें चडशा जाणांक पटता.ईश्वर लेगीत कर्मासारकेंच फळ दिता,अशें ईश्व्ररवादी सांगतात.जगांत जें वायट आसा,घाण आसा,पाप आसा,दुश्ट आसा ताची जापसालदारकी ईश्वराचेर न्हय तर कोणाचेर? जगांतले विशमतेचो खुलासो कसो करप? ह्या प्रस्नांची जाप कर्मवाद दिता म्हूण तो लोकांच्या मनांत चड ठसला.जैन कर्मवाद आपल्या कर्माची जापसालदारकी व्यक्तीचेर घालता.थंय सृष्टीकर्त्या ईश्वराक मात लेगीत सुवात ना.महाबंध नांवाचो ४०,००० श्लोकांचो पूर्विल्लो ग्रंथ फकत कर्मबंधाविशीं सांगता.कर्मसिध्दान्त ही जैन धर्माची बुन्याद आसा. अहिंसामूलक धर्म:कर्मनाशाखेरीज मुक्ती ना म्हूण जैनांनी कर्मनाश करपाचे नदरेन 'नीत' म्हत्वाची मानली.गृहस्थधर्म आमी साधुधर्म हे ते नीतीचे दोन भाग आसात.हे दोनूय धर्म एकेक दिकेक वतात.गृहस्थधर्म हें साधुधर्माचें शांत रूप आसा.साधूक सगळ्या तारांच्या हिंसेसावन पयस रावचें पडटा,तर गृहस्थधर्म सादारणपणान हिंसेचो त्याग करचो पडटा.
