केंद्रीय तंत्रिका तंत्र हें एका मुखेल स्वीचबोर्डावरी काम करता म्हणजे तें पुराय तंत्रिका तंत्राच्या घडामोडींचेर आपलें नियंत्रण आनी संपर्क दवरपाचें काम करता. केंद्रीय तंत्रिका तंत्र हें दोन अवयवांनी घडिल्लें आसता: मेंदू(Brain) आनी मेरुरज्जू (Spinal cord). मेंदू हो एक चड किचकटीचो आनी गूढ असो अवयव आसता. ताका तीन मुखेल भाग आसतात. अंत्यमस्तिष्क (cerebrum), निमिस्तिष्क (cerebellum) आनी मेंदवाचें खोड(Brain Stem).
अंत्यमस्तिष्क : (Cerebrum) मेंदवाचो ८५% भाग हो अंत्यमस्तिष्कापसून घडिल्लो आसता. हो भाग मेंदवाच्या निमिस्तिष्क आनी मेंदवाचें खोड ह्या भागांवयर आसता आनी तांकां पुरायतरेन घेरता. हेर प्राण्यांपरस मनशाच्या मेंदवाच्या ह्या भागाची वाड चड प्रमाणांत जाल्ली आशिल्ल्यान ताका विचार करून पावलां उबारणी प्राणी अशें म्हण्टात, म्हणजे (Rational animal). तो जें कितें आयकता, पळेता, रूच घेता, वस घेता, वस्त सांसपिता,ताची ताका मेंदवाच्या ह्या भागांतच जाणविकाय जाता. बरें कितें, वायट कितें, तें ताकाह्याच भागांत कळटा. तेभायर तो विचार करूंक शकता, भाशेचो वापर करूंक शकता, बरी-वायट गजाल ताच्या मनाचेर परिणाम करूंक शकता.
मेंदवाचो अंत्यमस्तिष्क हो भाग मनशाचें गिन्यान मेळॉवपाचें एक केंद्रच कशें आसता.
मेंदू:१.अंत्यमस्तिष्क २.निमिस्तिष्क ३.मेंदवाचें खोड
निमिस्तिष्क (cerebellum): हो मेंदवाचो फाटलो आनी पोंदचो भाग. हाचो आंवांठ एके मोसंबेयेदो आसता.मेंदवाचो हो भाग मातसोसो मेंदवाच्या खोडावयर आसता. तो कुडिचो तोल सांबाळपाचें काम करता आनी ज्ञानेंद्रियांमार्फत जी म्हायती मेळटा तिचेकडेन स्नायुंच्या हालचालिंचो मेळ जुळयता.
मेंदवाचें खोड: हो भाग मनशाचे तकलेचे कवटे पोंदा मेरुरज्जूकडेन जोडिल्लो आसता. ह्या मेंदवाच्या खोडांतल्यो तंत्रिका कोशिका आसतात त्यो ज्ञानेंद्रियांकडल्यान आयिल्ली म्हायती पावोवपाचें काम करतात. तशेंच मनशाचे कुडींत आपले आपुणूच घडपी घडामोडींचेर नियंत्रण दवरतात.देखीक- तोल,रगताचो दाब, स्वासोस्वास आनी काळजाचे ठेके.
मेरुरज्जू हो मानेकडल्यान २/३ इतलो फाटीच्या कण्यात सकयल देवपी, तंत्रिका कोशिकाचो एक केबलच कसो आसता. ल्हान ल्हान मण्या असल्या हाडांनी घडिल्लो हो फाटिचो कणो मेरुरज्जूंक चोंयवटेन घेरता आनी ताका बरेतरेन सांबाळटा. ह्या मेरुरज्जूत आसपी कांय वांटो मेंदवाकडल्यान आयिल्ल्यो फर्मावण्यो, हालचाली घडोवपी तंत्रिका कोशिकांक कळयतात आनी कांय वाटो इंद्रियांकडल्यान मेळिल्ली म्हायती(Sensory information) मेंदवाकडेन व्हरपाचें काम करता.
भोंवतणचें तंत्रिका तंत्र (Peripheral Nervous System): हें केंद्रीय तंत्रिका तंत्र आनी कुडीचे हेर भाग हांचे मजगती संदेश व्हरपाचें काम करता. हे तंत्रिका तंत्र मेंदवांतल्यान भायर सरपी मज्जातंतुच्या १२ जोड्यांनी आनी मेरुरज्जुंतल्यान भायर सरपी मज्जातंतुच्या ३१ जोड्यांनी तयार जाल्लें आसतात. ह्यो मेंदवाच्यो आनी मेरुरज्जूच्यो मज्जातंतू कुडिंतल्यो म्हायती मेळोवपी तंत्रिका कोशिका आनी हालचाल घडोवपी तंत्रिका कोशिका हांचेकडेन आनी तांचेकडल्यान म्हायती व्हरपाचें काम करतात.
स्वायत्त तंत्रिका तंत्र (Autonomic Nervous System): हें तंत्रिका तंत्र म्हळ्यार भोंवतणच्या तंत्रिका तंत्राचो एक खाशेलो भाग. स्वायत्त तंत्रिका तंत्र हें मनशाचे कुडींत आपले आपूण घडपी ज्यो क्रिया आसतात (Involuntary functions). देखीक स्वास घेवपा सोडपाची क्रिया,पचन जावपाची क्रिया हांचेर मेंदवाक मंद पडूंक दिनासतना नियंत्रण दवरपाचें काम करता, जाका लागून कुडिभितरलें पर्यावरण एकसारकें उरूंक सोपें जाता. स्वायत्त तंत्रिका तंत्राक अनुकंपी तंत्रिका तंत्र (Sympathetic Nervous System) आनी परानुकंपी (Parasympathetic Nervous System) अशे दोन भाग आसतात.
अनुकंपी तंत्रिका तंत्र हें ऐनवेळार उप्रासपी कुडिच्यो गरजो भागोवपाचें काम करता. देखीक : जेन्ना कुडिवयलो कामाचो ताण वाडटा वा तिका कसल्याय आकांताच्या प्रसंगाक तोंड दिवचें पडटा तेन्ना अनुकंपी तंत्रिका हें मनशाच्या काळजाच्या ठेक्यांची लय वाडयता. स्नायूंक आलायतें रगत धाडपाचें काम करता आनी दोळ्यांतल्यान उजवाड भितर सोडपी बुराकाचो घेर वाडयता.
परानुकंपी तंत्रिका तंत्र हें सरासरी अनुकंपी तंत्रिका तंत्र कामां करता ताचे उरफाटीं कामां करता. देखीक: परानुकंपी तंत्रिका तंत्र हें मनशाच्या काळजाच्या ठेक्यांची लय देंवयता, स्नायुंतलें रगत कोठ्याकडेन (Stomuch) आनी आंतकड्यांकडेन (intestine) वळयता, आनी दोळ्यांतल्या उजवाड भितर सोडपाच्या बुराकांचो घेर देंवयता. ह्या दोनय तंत्रिका तंत्रांमदलो कामाचो तोल आनी संतुलन केंद्रीय तंत्रिका तंत्रच सांबाळटा.
तंत्रिका कोशिकांचे भाग: तंत्रिका कोशिका (Neuron) ही मनशाच्या पुराय तंत्रिका तंत्राचो मुखेल घटक आसता.एके तंत्रिका कोशिकेक मुळावे तीन भाग आसतात: (१) पेशी (cell body) (२) एकोड्या आनि लांब प्रवधीच्या म्हणजे वाडिच्या रुपान भायर सरिल्लें आंग (Axon) (३) एकापरस चड आनी मोटव्या प्रवधींच्या म्हणजे वाडिच्या रुपान भायर सरिल्लीं आंगां (Dendrites) तेभायर पुराय पेशी भोंवतणी एक आवरण आसता, जें तिका चोंयवटेन घेरता.
