तंत्रिका कोशिकेची पेशी: हे पेशीचो आकार एका बॉलावरी आनी तिची रुंदाय ०.०२५ मिमि.इतली आसता. ही पेशी म्हळ्यार तंत्रिका तंत्राचे संदेश घेवपाचें आनी धाडपाचें एक केंद्र कशें आसता. तेभायर हे पेशीचेर प्रथिनां तयार करपाची आनी पुराय तंत्रिका कोशिकेची बरेतरेन वाड जावपाखातीर शक्त पुरोवपाची जापसालदारकी आसता.
चडशो तंत्रिका कोशिकांच्यो ह्यो पेशी केंद्रीय तंत्रिका तंत्रांतच आसतात, जंय भायल्यान आयिल्ले संदेश तिच्या आंगांत भरसतात आनी भायर वचपी संदेश तयार जातात. केंद्रीय तंत्रिका तंत्र भायर आसपी तंत्रिका कोशिकांच्यो कांय पेशी ह्यो चोम्यांनी एकठांय जाल्ल्यो आसतात. ह्या चोम्यांक तंत्रिका तंत्राच्यो खाशेल्यो गांठी अशें म्हण्टात.हातूंतल्यो ब-यांतल्यो ब-यो गांठी ह्यो स्वायत्त तंत्रिका तंत्रांत आसतात.तंत्रिका कोशिकाच्या पेशीच्या आंगाचो भायर सरिल्लो लांब आनी एकोडे प्रवर्ध (Process) म्हणजे Axon. ह्या प्रवार्धाचें खाशेलें काम आसता संदेश व्हरपाचें. तंत्रिका कोशिकेच्या ह्या लांब प्रवर्धांक जायते फांटे आसू येतात. जाचेवरवीं तो १,००० तरी तंत्रिका कोशिकांकडेन आपलो संबंद जुळोवंक शकता.
केंद्रीय तंत्रिका तंत्रांत आसपी चडशा ह्या प्रवर्धांची लांबाय १ मिमी.इतली आसता. पूण भोंवतणच्या तंत्रिका तंत्रांट आसपी जायते प्रवर्ध लांब आसतात आनी कांय बरेच लांब आसतात. देखीक: मेरु रज्जूकडल्यान पांयांच्या स्नायूंकडेन वचपी कांय प्रवर्ध ७५ ते १०० सेंमी. इतले लांब आसूं येतात.
मज्जातंतू म्हळ्यार तंत्रिका कोशिकांच्या ह्या प्रवर्धांचो एकठांय जावन जाल्लो भायल्यान सारको एके दोरयेवरी दिसपी एक कवळोच आसता.जे मज्जातंतू हालचाल करपी तंत्रिका कोशिकांच्या तंत्रिका तंतूपसून तयार जाल्लें आसतात, तांकां हालचाल घडोवपी मज्जातंतू (Motor Nerves) अशें म्हण्टात. जे मज्जातंतू ज्ञानेंद्रियांकडल्यान म्हायती हाडपी तंत्रिका कोशिकांच्या तंत्रिका तंतूपसून तयार जाल्ले आसतात तांकां संवेदनाचे मज्जातंतू अशें म्हण्टात (Sensory Nerves). पूण कांय मज्जातंतूंत हालचाल करपी आनी म्हायती हाडपी अशे दोनय तरांचे तंतू आसतात.
हो जो तंत्रिका कोशिकेचे पेशिच्या भागांतल्यान भायर सरपी एकोडो आनी लांब प्रवर्ध आसता ताचे भोंवतणी एक धवसार रंगाचें, विशिश्ट अशे एके चरबेपसून तयार जाल्लें आवरण आसता. ताका मायेलीन ह्या नांवान वळखतात.हें मायोलीन ह्या प्रवर्धांतल्यान वचपी संदेशाची गती वाडोवंक हातभार लायता. तंत्रिका तंत्राक जीं दोन गोबरा रंगाचीं आनी धव्या रंगाचीं अशीं दोन आंगां आसतात तीं मायेलिनाक लागून वेगळ्या रंगाचीं दिसतात. गोबरा रंगाचें आंग हें मायेलिनाचें आवरण आशिल्या तंत्रिका कोशिकांच्या लांब प्रवर्धांनी आनी तंत्रिका कोशिकांच्या पेशिनीं घडिल्लें आसता. धव्या रंगाचें आंग हें चड करून मायेलिनाचें आवरण आशिल्ल्या तंत्रिका कोशिकांच्या लांब प्रवर्धांनी घडिल्लें आसता.
मायेलीन हो चरबी आशिल्लो पदार्थ भोंवतणच्या तंत्रिका तंत्रात आसपी Schiwan नांवांच्या पेशींपसून तयार जायत आसता. ह्या पेशींक आदार करपी वा तेंको दिवपी पेशी (Supporting cell) अशें म्हण्टात. ह्यो पेशी चड करून तंत्रिका कोशिकांच्या लांब प्रवर्धां भोंवतणी आसतात. कें द्रीय तंत्रिका तंत्रातल्या आदार करपी पेशींक ग्लीआ (Glia) पेशी अशा नांवान वळखतात. आनी ह्योय ह्या तंत्रांत मायेलीन तयार करपाचें काम करतात. तंत्रिका कोशिकाचे,पेशीच्या आंगाचे भायर सरिल्ले एका परस चड अशे मोटवे प्रवर्ध (dendrites) हे प्रवर्ध भायर सरतनाच तांकां फांटे फुट्टात आनी ते एका झाडाच्या मुळावरी आकार घेतात. चडशा तंत्रिका कोशिकांच्या पेशींक एतले मुखेल मोटवे प्रवर्ध आसतात. जे दोन ते तीन पटिनी तरी एकोड्या आनी लांब प्रवर्धांपरस दाट आसतात. तंत्रिका कोशिकांच्यो पेशी आनी तिच्यामोटव्या प्रवर्धांचीं तोंकां हांचेमदीं ०.५ मिमी.इतलें अंतर आसता. तंत्रिका कोशिकांच्या ह्या मोटव्या प्रवर्धांचें खाशेलें काम म्हळ्यार, दुस-या तंत्रिका कोशिकेच्या लांब प्रवर्धां;कडसून संदेश घेवपाचें आसता. मोटवे प्रवर्ध आनी लांब प्रवर्ध एकामेकांक सामके तेकनात. चडकरून तांचेभितर एक अशीर अशी मेकळी सुवात आसता.जातुंतल्यान एके तंत्रिका कोशिकेकडल्यान आयिल्लो संदेश दुसरे तंत्रिका कोशिकेंत पावता. जे सुवातेर एक तंत्रिका कोशिका दुसरे तंत्रिका कोशिकेक आपलो संदेश कळयता ताका जुळोवणी अशें म्हण्टात. हे जुळवणेक Sinapse म्हण्टात आनी जुळोवणी जाता थंय आसपी अशीर सुवातेक Synaptic Cleff अशें म्हण्टात.
संदेश घोळपाच्यो वाटो : तंत्रिका तंत्राचें चडशें काम हें तंत्रिका कोशिकांमदीं आसपी तांच्या वाटांचेर अवलंबून आसता.ह्या वाटांक तंत्रिका तंत्रांत घोळपी संदेशाच्यो वाटो (pathways) अशें म्हण्टात. ह्यो वाटो म्हळ्यार तंत्रिका तंत्राचे सरक्यूटस कशे आसतात.म्हणुनूच ताका Neural circuits अशें म्हण्टात. रिफ्लॅक्स हि एक तंत्रिका तंत्रांतल्या साद्या सरक्युटाची देख. कसलेय चिथावणेक आपले आपुणूच आनी इत्सेभायर मेळिल्ले जापेक रिफ्लॅक्स अशें म्हण्टात.ही जी रोफ्लॅक्साची क्रिया आसता तातुंतले संदेश हे सादे वाटेवयल्यान वचपी संदेश आसतात. म्हणजे फकत मेंदू रज्जूकडेन वचपी संदेश आसतात. ते मेंदवामेरेन पावनात. रिफ्लेक्स ह्या प्रकारांत गिन्यान मेळोवपी तंत्रिका कोशिकांकडल्यान (receptors) आयिल्लो एक संदेश, मेंदू रज्जूकडेन वता आनी तातूंतल्यान भायर सरून परिणाम दाखोवपी तंत्रिका कोशिकांकडेन परतो येता.ह्या पेशींक effectors म्हण्टात. हाका लागून ह्या दोनय जातींच्या पेशींमदीं एके तरेची सांगड (link) उरता. देखीक- धोंपराचे वाटये सकयले सुवातेर जर चिरपूट मारलें जाल्यार खिणांत थंयचे स्नायू आवुळिल्लेवरी जातात. आनी ताका लागून गिन्यान मेळोवपी त6त्रिका कोशिका संदेश तयार करूंक जाग्यो जातात, हो संदेश संवेदनाच्या तंत्रिका कोशिकेच्या लांब प्रवर्धांतल्यान मेंदू रज्जूकडेन वता आनी थंयचे जुळवणेमार्फत (Synapse) हालचाल घडोवपी तंत्रिका कोशिकेंत पावता. थंय दुसरो एक संदेश तयार जाताजो हालचाल घडोवपीतंत्रिका कोशिकेच्या लांब प्रवर्धांतल्यान परत आवळुपी स्नायूंत येता. ह्या संदेशाक लागून स्नायुच्यो पेशी आंवुंळटात आनी पाय उसळटा.
कांय रिफ्लॅक्स हे चड किचकटिचेय आसतात. ते उण्यांत उणे एके तंत्रिका कोशिकेक संवेदनाची आनी हालचाल घडोवपि तंत्रिका कोशिकांमदीं घुस्पायतात. हे तिसरे तंत्रिका कोशिकेक Association Neuron अशें म्हण्टात. जी आपले परीन जायत्या किचकटीच्या तंत्रिका वाटांकडेन जोडिल्ली आसता. जातुंतल्यो कांय वाटो मेंदवामेरेन पावंक शकता.
दुखीचे चिथावणेपसून पेल्यान सरप (Painful Sensation) हातूंत सर्रास घडपी पूण किचकटीचो असो रोफ्लेक्स घुस्पल्लो आसता. देखीक- जेन्ना कोणायचोय पांय एका तोंकाळ वस्तूचेर पडटा तेन्ना ते घडणुकेक रोखडीच मेळपी जाप म्ह्ळ्यार तो थंयचो पाय उबारता. हाका भर
