६१० मीटर खोलायेमेरेनची जमीन शेंकेल्ली आसता. गिमाच्या दिसांनी १५ ते ३० सेँमी. खोलायेमेरेन जमीन वितळटा.
आर्क्टिक टंड्रांत वा-याची गती वराक ८ ते १६ किमी. आसता आनी आल्पायन टंड्रांत ती वराक १२० ते २०० किमी. मेरेन आसता. आर्क्टिक टंड्रांत दीस आनी रातीची लांबाय खूब व्हड वा खूब ल्हान आसता. तशी आल्पायन टंड्रांत नासता. आल्पायन टंड्रा हो उंचायेवयलो प्रदेश आशिल्ल्यान थंय कार्बन डाय-ऑक्सायडाचें प्रमाण उणें आसता.
१० सॅ. ची समतापरेशा(isotherm)ही टंड्रा प्रदेशाच्या विषुववृत्ताकडल्या भागाची शीम आनी ० सॅ. ही ध्रुवाकडल्या भागाची शीम. टंड्राच्या ध्रुवीय पडंग भागांत,गिमांतलें तापमान ५ सॅ. आसात आनी शिंयाळ्यांत तें-३२सॅ मेरेन वता. पावसाचें वर्सुकी सरासरी प्रमाण ३८ सेँमी. आसता. हातूंतलो दोन तृतीयांश पावस गिमाच्या दिसांनी पडटा. दर्यादेगेवयले प्रदेश चड थंड आनी धुक्यान भरिल्ले आसतात. गिमांत,बाष्पीभवनाक लागून मळब कुपाळ आसता,पूण शिंयाळ्यांत तें नितळ आसता. वर्सांतल्या एक ते चार म्हयन्यांच्या काळांत ह्या भागाक सूर्यप्रकाश मेळटा.उरिल्ल्या आट म्हयन्यां मदीं हांगा संधिप्रकाश,ध्रुवीय प्रकाश आनी काळोख आसता. हाका लागून थंयचे वनस्पतीचे वाडीचेर परिणाम जाता. शिंयाळ्याचो काळ ८-१० म्हयन्यांचो आसता. ह्या दिसांनी ६४ ते १९१ सेँमी मेरेन हीम पडटा.
हांगाची वनस्पती जीण बर्फाचेर आदारिल्ली आसता,म्हळ्यार बर्फाचें आच्छादन,बर्फ वितळपाचो काळ हांकां अणसरून थंयची वनस्पत जाता. गवताळ टंड्रा,शैवाल टंड्रा अशे वनस्पतीचे नदरेन तीन भाग जातात. गिमांत बर्फाचो थर वितळटा. डबकीं वा तळ्यांनी उदक सांठवता आनी दलदल तयार जाता. टंड्राचे दक्षिण शिमेचेर खूब तळीं मेळटात. तळीं आनी न्हंयांच्या देगांचेर,जंय जमीन बरी आसा अश्या सुवातींनी लव्हाळी,वाळुंज,तण,कड्डण,सूर्यफुलां,बीच,विलो,बिलबेरी,क्लाउडबॅरी हेसारकी वनस्पत जाता. चडशी वनस्पत झुपक्या-झुपक्यांनी जाता. उत्तरेवटेन शेळो,दगडफूल हे सारकी वनस्पत मेळटा. सादारणपणान वनस्पतींचो रंग पाचवो-पुडीकोराचो आसता. आर्क्टिक यूरोप आनी उत्तर अमेरिकेंतल्या टंड्राचो आसा. तेखातीर ताचो उपेग रेनडियराखातीर करतात. ध्रुवालागसार पडंग टंड्रा आसा. गिमाच्या तीन म्हयन्यांनी हांगाची एकोनायट,येरॅनिअम,फॉरगॅट मी नॉट हे सारकी वनस्पत रंगयाळ्या फुलांनी भरिल्ली आसता. उंचेल्या प्रदेशांत उण्या प्रमाणांत वनस्पत जाता.
ह्या प्रदेशांनी तरातरांची मोनजात पळोवंक मेळटा. टंड्रांतली वनस्पत आनी मोनजात हांच्यो जाती उण्यो आसात पूण तांची संख्या व्हड आसा. सोंशे,कोले,लांडगे,वांस्वेलां,लॅमिंग हे प्राणी ह्या भागांत मेळटात. रेनडियर,कॅरिबू,कस्तुरी वृषभ (musk ox)हे व्हड प्राणी तण खातात. रेनडियर आनी कॅरिबू हे आपल्या घट्ट खुरांनी बर्फ कोरांतून ताचेपोंदचें दगडफूल,शेळो हेसारकी वनस्पत खातात. चड करून रेनडियर उत्तर युरोपांत मेळटात. उत्तर आनी अस्तंत आलास्कांत रेनडियरांचें मास, लोक अन्न म्हूण वापरतात. फिनलॅंड, नॉर्वे,स्विडन,कोला द्वीपकल्प ह्या भागांनी रेनडियराक खूब म्हत्व आसा. दर्यादेगांचेर धव्या रंगाचीं ध्रुवीय वांस्वेलां मेळटात
नुस्तें हें थंयच्या लोकांचें आनी मोनजातीचें मुखेल अन्न आसा. रानमाजर,घुबड,पाणबदक आनी कुकडां हे पक्षी ह्या प्रदेशांत आसात. तशेंच मूस आनी जळारां हाम्गा व्हड प्रमाणांत असून मनशांक आनी जनावरांक तांचो खूब त्रास जाता. थंयचे बारीक जीव आनी कोळी तांबड्या,काळ्या रंगाचे आसतात. कांय बेबे शिंयाच्या दिसांनी स्वताक खूब तेंपामेरेन चिखलांत पुरून घेवन रावतात. अंटार्क्टिकाच्या भागांत पॅंग्वीन पक्षी आसात. आल्पायन टंड्रांतल्यो रानमेंढ-यो,आयबॅक्स,शॅंओय हे प्राणी आनी बरेचशे पक्षी शिंयाळ्यांत उणे उंचायेच्या प्रदेशांत स्थलांतर करतात.
मानवी जीण-ऍस्किमो हे टंड्रांतले मुखेल आसून उत्तर अमेरिका आनी ग्रिनलॅंडाच्या दर्यादेगेवयल्या भागांत तांच्यो वसणुको आसात.लोकसंख्येची घनताय दर चौखण किमी क एक वा एकूय नासता. युरेशियाच्या टंड्राच्या भागांत लॅप,सॅमॉयड आनी हेर गो-यो जमाती चडकरून उत्तरवाहिनी न्हंयांच्या देगांचेर वसणूक करून रावतात. रेनडियराचे कळप पोसप,शिकार करप, नुस्तेँमारी हे तांचे मुखेल वेवसाय आसात. तशेंच ते लाकुडतोडपाचोय वेवसाय करतात. हालींच्या काळांत खाणींचो सोद,ध्रुव प्रदेशावयल्यान वचपी लागींचे विमानमार्ग,हवामान निरिक्षण,वेपारी म्हाल आनी शस्त्रास्त्रां हांचे येरादारीक लागून टंड्रा प्रदेशांतल्या लोकाम्चो हेर लोकांकडे संबंद येवंक लागिल्ल्यान तांचे जिणेंत खूब बदल जावंक लागल्यात. -कों. वि. सं. मं.
ट:'ट'वर्गांतलो पयलो वर्ण आनी देवनागरी वर्णमाळेंतलें इकरावें व्यंजन. ह्या वर्णाची पयली अवस्था अशोकाच्या गिरनार लेखांत(इ. स. पयलीं ३रें शतमान)दुसरी अवस्था क्षत्रपवंशी रुद्रदामन हाच्या गिरनारच्या लेखांत(इ स चें २रें शतमान) आनी तिसरी अवस्था समुद्रगुप्ताच्या अलाहाबादच्या स्तंभलेखांत(इ. स.चें ४थें शतमान) हातूंत मेळटा.
ट च्या रुपाचो विकासक्रम
वर्णोध्दारतंत्रांत ह्या वर्णाचें स्त्रीरुपी ध्यान अशें दिलां- मालतीपुष्पवर्णाभां पूर्णचन्द्रनिभेक्षणाम्। दशबाहुसमायुत्त्कां सर्वालड:कारसंयुताम्॥ परमोक्षप्रदां नित्यां सदा स्मेरमुखीं पराम्। एवं ध्यात्वा ब्रम्हरुपां तन्मन्त्रं दशधा जपेत्॥
अर्थ-मालती पुष्पाच्या रंगाप्रमाण कांती आशिल्लें,चंद्राप्रमाण दोळे आशिल्लें,धा भुजां आशिल्लें,सगळ्या अलंकारांनी भूषित,मोक्षप्रद,सदांच हांसकुरें अशें श्रेश्ठ आनी ब्रह्मरूप टकारमुर्तीचें ध्यान करून,तिच्या मंत्राचो धा खेपे जप करचो.
मुर्धा हें 'ट'चें उच्चारणस्थान. -कों. वि. सं. मं.
