1)उत्तरेकडलो चांगटांग प्रदेश
2)दक्षिणेकडलें त्सांगपो देगण.
3) उदेंत आनी आग्नेय वटेनचो खाम विभाग.
उत्तरेकडलो चांगटांग वा ब्यांगथांग हो सरकारी 4,600 मी.उंचायेचो पसरट आनी रुक्ष पठारी प्रदेश,ताचे उत्तरेक कुनलुन पर्वत आसून तातूंत उलूमुझता हें 7,724 मीटर उंचायेंचें तेमक आसा.ह्या सडयाचेर न्हंयो नात.पूण खाऱ्या उदकाचीं तळीं आसात.तातूंतलें नामत्सो वा तेंग्रीनॉर हें 2,470 चौ.किमी.हें मुखेल कांयकडेन हून उदकाचेय झरे आसात.दक्षिण वाठारांत सिंधू न्हंयेचो उगम आसा आनी अस्तंत शिमेवयल्यान काश्मीरांतल्यान काराकोराम आनी लडाख श्रेणींचे फांटे आयल्यात.त्या भागांत गार्टोक हें शार आसा.तिबेटांत झिलिंग,यारब्रॉग्यू तशींच हेर कांय म्हत्वाचीं तळीं आसात.चांगटांग हो प्रदेश उदेंतेक 3,600 मिटरांमेरेन देंवत गेलो.
त्सांगपो देगण सगळ्यांत चड प्रगत आसून तातुंतूच ल्हासा ही राजधानी आनी शिगात्से,ग्यागत्से हीं मुखेल शारां तशेंच मानस सरोवर आनी राक्षसताल हीं सरोवरां आसात.हाचे दक्षिण दिकेक हिमालयाची सगळ्यांत ऊंच रांक आसून तातूंत तिबेटम,नेपाळ शिमेचेर जगांतलें सगळ्यांत उंचेलें तेमक माऊंट एव्हरॅस्ट(8,847.6 मीटर) आनी हेर तेमकां 7,000 मी.परस चड उंचायेची आसात.ह्या देगणाचे अस्तंतेक सतलजाचें देगण आसा.त्सांगपो(ब्रह्मपुत्रा)हिचो मानस सरोवररा लागसार उगम जावन सुमार 1,500 किमी.उदेंतेक हिमालयाक समांतर व्हांवत वचून उपरांत ती दक्षिणेकडेन भारतांत देंवता.हें देगण सुमार 3,600 मीटर उंचायेचेर आसा.हांगाची जमीन पिकावळीखातीर बरी आशिल्ल्यान त्सांगपो न्हंयेचो शिंपणावळी खातीर बरी उपेग जाता.तिबेटांतल्या लोकांची चडशी वसणूक ह्याच भागांत आसा.त्सांगपो देगणाचे उत्तरेक कैलास दोंगरावळ आसून भितर 6,714 मीटर उंचायेचें कैलास तेमक आसा.हें हिंदू तशेंच बौध्द धर्मीय पवित्र मानतात.
उदेंत आनी आग्नेयेवटेनच्या खाम विभागांत खम्या लोक रावतात.हाच्या उत्तर भागाक चामडो म्हण्टात.थंय चामडो हें शार आसा.ह्या प्रदेशांत देर्जे गांवांत लामांचो व्हड मठ आसा.
ऊंच दोंगरावळी,तातूंत देगणां,ऊंच सडे,न्हंयो तशेंच गोड आनी खाऱ्या उदकाचीं तळीं ही तिबटाचे भुयेचीं खाशेलपणां. तिबेटांत मे ते सप्टेंबरेमेरेन गीम आसता.हांगाचें तापमान 32 सें मेरेन वता.ऑक्टोबेर ते एप्रिलमेरेन शिंयाळो आसून तेन्ना उण्यांत उणें तापमान-44 सॅ मेरेन देंवता.रातीचें गिमाच्या दिसांनी लेगीत उदक शेंकेता.भारतीय मॉन्सुनाक लागून त्सांगपो आनी खाम भागांत पावस पडटा. ल्हासाक 157 सेंमी पावस पडटा.आग्नेय भागांत तो 400 सेंमी मेरेन पडटा.चांगटांग भागांत पावसाचें प्रमाण 20 सेंमी.परस उणें आसता.पूण थंय खूब थंडी आनी वारें मारता.ऊंच सुवातींनी बर्फूय पडटा.हिमालयांत हिमरेशा सुमार 4,875 मीटर आनी उत्तरेकडेन सुमार 6,100 मीटर उंचायेचेर आसता.दक्षिण आनी आग्नेय भागांत हवा बरी सूखदिणी आसता.सरासरी पावस 45 सेंमी मेरेन पडटा.
सतलज देगण,चुंबी देगण आनी खाम विभागांत दाट रानां आसात.तशेंच दक्षिण आनी उदेंत ह्या दोंगराळ भागांत दाट रानां आसात.तातूंत विलो,प्लर,ज्युनिपर,यू,सायप्रस,पायन,बर्च,अक्रोड,फर,ओक,साग,कोंडो,एल्म,बाभूळ आनी तसलेच तरेंची कांटयांचीं झाडां ,च्याचीं झुडपां हे रुख,क्षुपे,नील पॉपी तशेंच हेर रानवटी फुलाझांडा आनी मॅग्नोलिया कमळ,पॅन्सी,डेझी,गुलाब,ऑर्किड,ओलिएंडर,ऱ्हॅडोडँड्रॉन,अस्टर हीं फुलझाडां खूब आसात.
उदकाम्ह्ऱ्यांत जावपी तांबडया फुलांचें ओंबू हें झाड आसा.ख्रेसपा ह्या भक्कम झाडापसून वाडग्या सारकिलीं आयदनां करतात,ग्लांगमा ह्या विलो जातीच्या झाडापसून पांटले विण्टात.हांगा जनावरांय खुब आसात.याक,किआंग म्हळ्यार रानगाढव,रानरेडो,रानदुकर,रानमेंढरां,रानबोकडयो,कुरंग,काळवीट,हरणां,कस्तुरी मृघ,वांस्वेल,बिबेट,लांडगे,खोकड,तरस,वाघ,लांगूर,वानरसायाळ.कोले,बीझल,मार्टीन,लिंक्स हीं जनावरां तशेंच सोरोप ,विंचू,शेड्डो,सोंसो,घुशी,हेय आसात.ट्राऊट,कॅटफिश हें नुस्तें बेबो,कुल्ली,कांसव आनी ऑटर हेय प्राणी हांगा मेळटात.
हांगाचे टॅरियर आनी तिबेटन मॅस्टिफ हे सुणे प्रसिध्द आसात.चड करुन मॅस्टिफ हो रागीट आनी क्रूर सुणो शिकारेखातीर वापरतात.गरुड,गीद,घुघूम,रानकोंबयो,टायर्मिगन,कोगूळ,म्होका,मैना,रॉबिन,पारवे,सससाणो,डोमकावळो,चिमणी,कावळो,नायटिंगेल,गल,बकें,बदक,हंस,शेल्डरॅक,सिनॅमनटील,सिंगण्या हीं सुकणीं आसात.ब्यालोंग हे बदकायदें कुड्डें सुकणें तशेंच शेतांतलो मॉर्स डेन्स हें गोबराकोराचें ल्हान सुकणें आड्डून शेतांतले लावणेची सुलूस दिता.
इतिहास-क्रिस्ता पयलींच्या काळांतलो तिबेटाचो चडसो कांयच इतिहस मेळना.पूण तिबेटी दंतकथांवयल्यान तो थोडोसो समजता.इसवी सनापयलीं पयल्या शेंकडयांत मगध देशाच्या एका राजपुत्रान तिबेटांत वचून आपलें राज्य स्थापलें आनी ताच्या 32 वंशजांनी थंय राज्य केलें,अशी एक कथा आसा.कोसल देशाचो राजा प्रसेनजित हाचो एक वंशज तिबेटाचेर राज्य करतालो अशीय एक कथा तिबेटी ग्रंथांनी मेळटा,दुसऱ्या एका ग्रंथांत वत्स देशाचो राजा उदयन हाचो वंशज तिबेटाचेर राज्य करतालो असो उल्लेख आसा.दंतकथेप्रमाण तिबेटांतलो पयलो मनीस,माकड आनी राक्षीण हांच्या संकरांतल्यान निर्माण जालो.चीनी इतिवृत्तकार तिबेटांतल्या कांय हेडग्या टोळ्यांचो उल्लेख करतात.ह्या टोळ्यांक चिअँग म्हण्टाले.इ.सइपयलीं 200 च्या अदमासाक तिबेटाचेर हे चिअँग जमातीचें वर्चस्व आशिल्लें,तिणें चीनाचे ईशान्येकडले कांय मुलूख आपल्या ताब्यांत घेवन,बॉन नांवाचो सैमपुजेचेर आदारीत एक धर्म प्रसारांत हाडलो.हे लोक भुतांखेतांकूय मानताले.हे जमातीन आपल्या राज्याच्यो शिमो हिमालयाच्या मुळाकसावन कोकोनार सरोवरामेरेन वाडयल्यो.हातूंतलो एक पुग्याल नांवाचो मनीस तिबेटाचो पयलो राजा आसुंये,अशें तिबेटी दंतकथा सांगतात.पूण बौध्द धर्माच्या इतिहासाप्रमाण न्यातरीत्सेन पो (न्यात्रीसेनपो) होच इतिहासीक नदरेन पयलो राजा . तो भारतांतल्या मगध(बिहार)प्रदेशांतलो बा प्रसेनजित ह्या कोसल वंशीय घराण्यांतलो आसुंये,अशें एक मत आसा.ताच्या काळांत खूब सुदारणा जाल्यो.उपरांत इ.स.च्या चवथ्या शेंकडयांत तिबेट हें एक सत्तासंपन्न राश्ट्र जालें.हातूंतल्या पयल्या सत्तावीस राजांचे कारकिर्दीविशीं चडशी म्हायती मेळना.पूण अठ्ठाविसाव्या राजा वेळार तिबेटांत बौध्द धर्मग्रंथ आयले आनी तेन्नासावन थंय बौध्द धर्माचो प्रसार जालो.बत्तिसावो राजा सॉगत्सेन गाम्पो,हाणें राज्याचो विस्तार केलो आनी बौध्द धर्माच्या अध्ययनाखातीर आपल्या एक मंत्र्याक हिंदुस्थानांत धाडलो.ताच्याच काळांत तिबेटांत बौध्दमठ.जोखांगाचें
