सुवातींनी घडिल्ल्या पुराणीक घडणुकांचें संस्मरण,हांकां लागून तीर्थयात्रेक एक आध्यत्मिक स्वरुप प्राप्त जालां.
हिंदू धर्मांत चारुय आश्रमांतले लोक,ब्राह्मण आनी हेर उच्चवर्णीय लोक,बायलो,शूद्र,संकरांतल्यान जल्मल्ले,वर्णबाह्म,चांडाळ,म्लेंछ पिडेखोर,पापी ह्या सगळ्यांक तीर्थयात्रेचो अधिकार आसा.यज्ञ,तीन,रिणां,कुटुंबाची उपजिविका हीं कर्तव्यां पुराय केलिनात जाल्यार मात हो अधिकार मेळना,अशेंय मत आसा.आवय-बापायच्या मरणा उपरांत एका वर्सामेरेन आनी बायल गुरवार आसल्यार तीर्थयात्रेक वचचें न्हय अशें हे संबंदीचें शास्त्र सांगता.
यात्रेक वचपाचो दीस थारतकच,ताच्या आदल्या दिसा एकुच जेवण जेवचें.दुसऱ्या दिसा मुंडण करुन उपास करचो,ताचेपयलीं यात्रेकऱ्यान आपल्या सगळ्या इंद्रियांचेर संयम राखूंक जाय.खंयच्या तिर्थांक वचपाचें,तो संकल्प करतकच गणपती,ग्रह आनी इश्ट देवातांचीम पांच वा सोळा उपचारांनी पुजा करची.पार्वणश्राध्द करतकच उण्यांत उण्या तीन ब्राह्मणांचो वा पुरयतांचो भोवमान करचो.उपरांत यात्रेकऱ्याचो भेस घालून गांवाक वा आपल्या घराक प्रदक्षिणा घालची.तीर्थयात्रा पुराय करुन घरा पावतकच सोयऱ्या-धायऱ्यामक आनी शेजाऱ्या-पाजाऱ्यांक म्हामनी(जेवण) घालपाची प्रथा आसा.
तिर्थाचे सुवातेर न्हावप खूब म्हत्वाचें मानतात.मनशांचीं पापां ताच्या केंसांनी उरतात अशी समजूत आशिल्ल्यान तीर्थक्षेत्राचेर कांय दादले आनी बायलो आपखोशयेन मुंडण करतात.सवायशीण बायलेच्या केंसांचे दोन आगळ कापून सांकेतीक मुंडण करपाची तरतुद आसा.पितरांचें तर्पण.पींडदान आनी श्राध्द हांकां तिर्थांत खूब म्हत्व आसता.
तीर्थयात्रेक लागून यज्ञाइतकें वा चड फळ मेळटा अशी समजूत आसा.यज्ञ यागाच्यो विधी करप आनी ताचेर जावपी खर्च सोंसप सादारण मनशाचे कुवती भायली गजाल जावन पडटा.सामान्य मनशाक परवडपी असो मोक्षप्राप्तीचो उपाय म्हणून तीर्थायात्रा हो यज्ञ-यागाक पर्याय थारता.महाभारत,काशीखंड,प्रयागमाहाम्त्याचीं वर्णनां मेळटात.परशुराम,राम,बलरामम,अर्जून ह्या पुराणकाळांतल्या व्यक्तींच्यो तीर्थयात्रा प्रसिध्द आसात.
तीर्थयात्रा केल्यार सगळ्या जल्मांतलीं पापां सोंपतात.सगळ्या पिळग्यांचो उद्दार जाता,अशो कल्पना आसात.यात्रेक लागून पाप्यांचें पाप सोंपता आनी पुण्यवंतांचें पुण्य वाडटा.पांयांनी भोंवडी केल्यार चड पुण्य मेळटा.संयमी,अहंकारहीन ,अल्पसंतुश्ट,सत्यवचनी आनी व्रतनिश्ठ अशे व्यक्तीक पुराय फळ मेळटा.पूण वाहनां वापरल्यार अर्दे,सत्री आनी पादुका हांकां लागून अर्दे,वेपारान तीन-चवथय आनी प्रतिग्रहांक लागून सगळें पुण्य ना जाता.कोणाय मनशान आवय,बापूय,भाव,इश्ट आनी गुरु हांकां दोळ्यांमुखार दवरुन न्हाण घेतल्यार ते ते व्यक्तीक एक-बारांश पुण्य मेळटा.धर्मशाळा,पाणपोय,अन्नाची सोय असल्या मार्गांनी यात्रेकरुची सोंय करपी व्यक्तीक एक-चवथय पुण्य मेळटा.हे खातीर कांय धनीक लोक,पुण्यफळाचे अपेक्षेन,तीर्थक्षेत्राचे सुवातेर,यात्रेकऱ्यां खातीर फुकट जेवण-खाणाची तशेंच रावपाची वेवस्था करता.
तिर्थांचे जशे प्रकार आसतात तशेच तीर्थयात्रांचेय सात्विक,राजस आनी तामस अशे प्रकार आसात.
तीर्थविवेचनांत संख्खेकूय म्हत्व आसा-प्रयाग,काशी आनी गया हांचे यात्रेक त्रिस्थळी यात्रा म्हण्टात.जगन्नाथपुरी,रामेश्र्वर,व्दारका आनी बद्रीकेदार हीं चार नामनेंची धामां; काशी.कांची,मायापुरी(हरव्दार),अयोध्या,व्दारावती(व्दारका),मथुरा आनी अवंतिका(उज्जेन वा उज्जयिनी) ह्या सात क्षेत्रांक हिंदू मोक्षदायक सप्तपुऱ्यो मानतात.तशेंच अष्टविनायक.10 भास्करक्षेत्रां,84 गंगा,108 शैव आनी 108 वैष्णव दिव्यदेश,देवींचीं 108 स्थाना प्रसिध्द आसात.
कांय खाशेलीं नक्षत्रां आनी गिरे हांचो जेन्ना योग जाता,तेन्ना कांय क्षेत्रांनी कुभमेळ,माघमेळ अशे मेळे भरतात.तेन्ना त्य त्या क्षेत्रांतल्या जलाश्यांतल्यान गंगा गुपीत रुपांत वावूरता असो समज आसा.अशा मेळयांनी घडिल्लें न्हाण पुण्यकारी समजतात.गिराणाच्या वेळार तीर्थर केल्लें न्हाण पुण्यकाराक मानतात.
संस्कृतीक-समाजीक संदर्भः पुण्य-फल,मोक्ष आदी प्राप्तीच्या उद्देशान तीर्थयात्रेचें प्रयोजन जाता आसलें तरी तिचेपसून कांय संस्कृतीक-समाजीक फायदेय आपसुकूच घाडिल्ले दिसतात.समाजीक समता,समाजीक एकचार,भुगोलिक अभ्यास,आध्यात्मिक गिन्यान,मनशांती,संवसारदर्शन ह्या सारकिल्या गजालींचो तीर्थयात्रा करतल्याक आपशींच योग घडटा. आदल्या काळांत ,येरादारीची आनी अन्न निवाऱ्याची व्हडलीशी सोय नासतना लेगीत भावीक लोक व्हड कश्टांचे अशे तीर्थयात्रेचे संकल्प करुन ते पुराय करताले.आयच्या काळांत सगळ्यो सुविधा हाताकडेन आसून लेगीत,लोकांचो तीर्थक्षेत्रावयलो भावार्थ कमी जाल्ल्यान ,तीर्थयात्रा आदले प्रमाण घडना.
संवसारांतलीं नामनेचीम तीर्थक्षेत्राः हिंदू तीर्थक्षेत्राः
त्रिस्थळी यात्राःप्रयाग,काशी आनी गया ह्या तीन तिर्थांचे त्रिस्थळी यात्रेक पुण्यकारक मानतात.प्रयागाक गंगा,युमना आनी सरस्वती हांचो त्रिवेणी संगम जाता.माघ म्हयन्यांत ,त्रिवेणी संगमाचेर न्हावप खूबूच पुण्यकारक मानलाम.काशी ही सात पुऱ्यांतली पयली आसून,हांगाचो विश्र्वेश्र्वर बारा ज्योतिर्लिंगांतलो एक.काशीची पंचक्रोशी हें पवित्र स्थान.पितृश्राध्दा खातीर गया हें क्षेत्र खूब प्रसिध्द आसा.हांगाचो बोधिवृक्ष बौंध्दांचो आसलो,तरी हिंदू लोक लेगीत ताका पवित्र मानतात.
चार धामांची यात्राः बद्रीनाथ हें धाम हिमालयांत आसा.अलकनंदा न्हंयेचे देगेवयल्या मंदिरांत शाळिग्राम शिळेची नारायणाची मूर्त आसा तोच बद्रीनाथ.थंयच ब्रह्नकपाल नांवाचो एक व्हड खडप आसा.ते सुवातेर श्राध्द करतात.ह्या क्षेत्रांत नरनारायणान तप केल्लें अशें मानतात.
व्दारका-व्दारका ही अस्तंतेक,दर्यादेगेक गोमतीचेर आसा.भग्वान श्रीकृष्णाचे हे नगरींत,रणछोडजीचें देवूळ हें मुखेल स्थान आसा.ह्या देवळाकडल्यानच व्दारकेचे प्रदक्षिणेक सुरवात जाता.ह्या देवळाचे उदेंतेक शारदामठ आसून.लागसारूच वल्लभाचार्याचीय बैठक आसा.
जगन्नाथपुरी-उदेंतेक ओरिसांतले दर्यादेगेर जगन्नाथपुरीचें पुरुषोत्तमतीर्थ हें धाम आसा.जगन्नाथ मंदिरांत जातीभेद मानिनात.हांगासावन शिताचो महाप्रसाद सुकोवन गांवगावांनी व्हरतात.हांगा पुनवेच्या दिसा न्हावप पुण्यकारक मानतात.हांगाच्या म्हत्वाच्या 24
