चार मुखेल वैष्णव क्षेत्रांतलें एक.सिंहाचलमाक वाराह लक्ष्मीनृसिंहाचें देवूळ विजयवाडयांतल्या पनानृसिंह गांवांत लक्ष्मीनृसिंहाचे देवुळ,चेन्नईलागसार तिरुवळळुर गांवांत वरदाराजाचें व्हड देवूळ,तशेंच विष्णुकांचीक 18 देवळां आसात.श्रीरंगम् हाका भुयेवयलें वैकुंठधाम मानतात.थिरुवनंतपुरमाक पद्ननाभाचें ,जनार्दन गांवांत जनार्दनाचें आनी श्रीविल्लीपुत्तुराक श्रीरंगनाथाचें देवूळ आसा.उत्तरेक वैष्णवीदेवी.देवप्रयोग,विध्याचल,देवी पाटण हीं म्हत्वांचीम क्षेत्रां आसात.पंजाबांत अंबाला जिल्ह्यांत पृथूदक हें म्हत्वाचें क्षेत्र आसून थंय श्राध्द करपापसत हजारांनी यात्रेकरी येतात.कुरुक्षेत्र,चित्रकूट हीं पवित्र क्षेत्रां,उदेंतेक सीतामढी आनी मुझफरपूर जिल्हयांतलें जनकपूर हीं स्थानां,गेयलागसार बराबर हें तीर्थक्षेत्र,मध्य प्रदेशांत परशुरामक्षेत्र,वाई हीं नामनेची वैष्णव क्षेत्रां आसात.अस्तंत भारतांत,लोहागर्ल,एकलिंगजी.सिध्दपूर,शामळजी.अंबाजी हीं नामनेचीं क्षेत्रां आसात.दक्षिण भारतांत शियाळी,मन्नारगुडी,कूंभकोण्म,नंजनगुड,बेलूर,हंपी,हरिकार हीं क्षेत्रां आसात.
नाथ संप्रदायाचीं क्षेत्राः गोरखपूर हें सगळ्यांत म्हत्वाचें स्थान.पंजाबांतले श्रीगोरखटिल्ला,बलुचिस्तानांतलें देवी हिंगलज हें म्हत्वाचें तीर्थ मानतात.होशियारपूर जिल्ह्यांतलें श्री गोरख डिब्बी आनी कपुरनाथ हीं स्थानां पवित्र मानतात.नेपाळांत काठमांडूंत मत्स्येंद्रनाथाचें देवूळ आसा.गिरनार पवर्ताचेर गोरखनाथाच्यो धुनी आनी पादुको आसात.महाराष्ट्रांतल्या त्र्बंबकेश्र्वराच्या त्र्यंबकमठांत कुंभमेळयाच्या वेळार नाथ पंथाच्या बाराय फांटयाचे जोगी एकठांय येतात.महाराष्ट्रांत पांडुधूनी,पैठण,गंभीरमठ,बत्तीस शिराळे,वृध्देश्र्वर,आळंदी लागसार आशिल्लें अडबंगनाथ मंदिर आनी सासवड लागसार दिवेघाट हीं स्थळां तेच भशेन प्रयाग,अयोध्या,त्र्यंबकेश्वर,व्दारका,हरिव्दार,बद्रीनाथ ह्या थळांची नाथपंथी योगी लेगीत यात्रा करतात.तेचप्रमाण शिव,भैरव आनी शक्ती हांच्या देवळांनीय ते वतात.
चैतन्य संप्रदायाचीं तीर्थक्षेत्राः नडिया जिल्ह्यांत,नवव्दीप गांवांत चैतन्य महाप्रभूचे जिणेंतल्यो घडणुको घडल्यो.देखून ताचे यादीक धामेश्र्वर,सोनार गौरांग.शचीमाता-विष्णुप्रिया देवूळ हीं स्थानां आसात.वृंदावन हेंय संप्रदायाचें मुखेल केंद्र आशिल्लें.जगन्नाथपुरीक संप्रदायाचे जायते मठ आसात.
महानुभावांची तीर्थक्षेत्रॊः महानुभाव पंथाचो संस्थापक चक्रधर हाणें आपल्या अनुयायांक,खंयच्याय क्षेत्राक वा मठांत वचचें न्हय अशी आज्ञा दिल्ली.पूण चक्रधरान ज्या देवळांनी,मठांनी वा व्होंवरींनी वास्तव्य केल्लें,त्यो सगळ्यो सुवाती,ताचे अनुनायी पूज्य मानतात,ह्यो सगळ्यो सुवाती ओटे ह्या स्वरुपांत आसता.चांगदेव राऊळाची जल्मसुवात फलटण,राबित्याची सुवात माहूर आनी गोविंदप्रभूची राबित्याची सुवात ऋध्दिपर हींस्थानां पवित्र मानतात.तशेंच पठण,वेरुळ गोदावरीचे देगेवयलें डोंबेगाव आनी बेलापूर हीं थळां पवित्र मानतात.ओपगाव,बीड,त्र्यंबक.जोगेश्र्वरी.मढ,पिंपरी,अरणगाव,भिंगार,रामदास ह्या सुवातींनी ओटे आसात.
वारकरी संप्रदायाचीं तीर्थक्षेत्राः पंढरपूर हें ह्या संप्रदायाचें म्हत्वाचें तीर्थक्षेत्र.इंद्रायणी न्हंयेचे आळंदीक ज्ञानेश्र्वराची समाधी आसा.देहूक तुकारामाच्या निमातान फाल्गुन वध्य व्दितीयेक व्हड यात्रा भरता.गोदावरीचे देगेर आशिल्ल्या एकनाथाच्या पठैणाक पयलीं दक्षिण काशी म्हण्टाले.सोलापुरांतलें मंगळवेढे निळोबाचें,पिंपळनेर.निवृत्तिनाथाचें त्र्यंबकेश्र्वर,सोपानाचे समाधिस्थान सासवड,मुक्ताबाईचें एदलाबाद,सावता माळ्याचें अरण,गोरा कुभाराचें तेर ,कुर्मदासाचें लऊळ,ज्ञानेश्र्वरी बरयली तें नेवासे हीं थळां तीर्थक्षेत्रां आसून थंय यात्रा भरतात.
सुब्रह्मण्यक्षेत्राः सुब्रह्मण्याची चडशी देवळां दक्षिण भारतांत आसात.तातूंतली तिरुप्परंकुन्रम्,तिरुचेंडूर,पळणी,अलगरमलई,स्वमिमलई आनी तिरुत्तणी हीं सं मुखेल देवळां आसात.पळणीचें देवस्थान जागृत आसून थंयचो देव बालसुब्रह्मण्य ह्या रुपांत नवसाक पावता असो समज आसा.
वीरशैवांचीं क्षेत्राः बसवकल्याण गांवांत एक देवूळ आसा तातूंत अल्लमप्रभूची बैठक आसा.कारवारांत उळवी हांगा चेन्नबसवाची समाधी आसा. कबीर पंथा क्षेत्राः गोरखपूर जिल्ह्यांतल्या मगहराक कबीर आनी ताचो पूत कमाल हांची समाधी आसा.ताका लागून हें तीर्थक्षेत्र जालें. समर्थ संप्रदायाचीं क्षेत्राः समर्थाची जल्मभूंय जांब,कर्मभूंय चाफळ आनी समाधिभूंय सज्जनगड हीं थळां पवित्र मानतात.समर्थान खुबशे मठ स्थापन केले.तातूंत चाफळचो मठ मुखेल मानतात.
हेर मठः आद्य शंकराचार्यान चार दिशांनी स्थापणूक केल्ली चार पिठां वा मठ प्रसिध्द आसात.बद्रीनाथालागीं ज्योतिर्मठ आसा.रामानुजाचार्य हाणें 94 पिठांची स्थापणूक केली.अहोबिलक्षेत्रांतल्या अहोबिलमठ,म्हैसूरांतलो परकालमठ,तोताद्रिचो तोताद्रिमठ आनी गोवर्धनचो गोवर्धनमठ हे कांय मुखेल आसात,भुतपरी हे ताचे जल्मभूयेंत व्हड देवूळ आसा.वल्लभाचार्याचीं हेर सात उपपिठांय आशिल्लीं.तशेंच तांणी जंय जंय भागवताचीं पारायणां केली थंय तांची बैठक स्थापन जाली.भारतांत अशो 84 बैठक आसात.
मध्वाचार्यान उड्डपी हे आपले जल्मभुयें लागसार फलिमारुपीठ,अदमारु,श्रीकृष्णपूर,श्रीपुत्रिका,शीरुर,सोदे,काणियूर आनी पेजावर ह्या पिठांची स्थापणूक केली.तशेंच ताणें हेरकडेन उपमठांची लेगीत स्थापूणक केली.
हिंदूंचीम विदेशांतलीं तीर्थाः मॉरिशसांत परी-तलाव नांवाचें तीर्थ आसून ताचे देगेर शंकराचें देवूळ आसा.थंय शिवरात्रेक,मकर संक्रातेक जात्रा भरता.इराणांत जायतीं देवळां आनी शिखांच्यो गुरुव्दारा आसात.जावा,कांबोडिया,बाली ह्या देशांनी जायतीं शिवमंदिरां आसात.अनमांतलें भी-सोन चें भद्रेश्र्वर देवूळ प्रसिध्द आसा.
बौध्द तीर्थक्षेत्राः महापरिनिर्वाणसुत्रांत,बुध्दाची जल्मभूंय लुंबिनी,बुध्दाक बोधी प्राप्त जाली ती सुवात-गया,बुध्दान सगळ्यांत पयलीं धर्मचक्रप्रवर्तन केलें तें थळ-सारनाथ आनी बुध्दाचें निर्वाणस्थान कुशीनगर हीं चार थळां पवित्र मानतात.बुध्द धर्मचक्राप्रवर्तना खातीर आनी वर्षावासाखातीर जंय जंय गेलो आनी रावलो,तीं तीं थळां बौध्दांनी तीर्थरुप मानल्यांत.देखीक-सांकाश्य,श्रावस्ती,राजगृह,कौशांबी,वैशाली,मंकुल पर्वत,सुंसुमारागिरी,पारिलेयक,नाला आनी हेर निर्वाण उपरांत बुध्दाच्यो अस्थी ज्या विंगड विंगड आठ सुवातींनी दवरल्यो आनी जांचेर स्तूप उबारलो अशीं कुशीनगर,वैशाली.कपिलवस्तू,रामग्राम,
