तेनसिंग, शेरपा:
(जल्म: १९१४, थामी सोला खुंबू, नेपाळ).
पयलो एव्हरॅस्ट जैतीवंत. ‘धांग ला’ ह्या शेरपा कुटुंबांत ते त्या – चू चे यात्रेक वता आसतना तनसिंगचो जल्म जालो. तेनसिंग हाचो अर्थ धर्माचो गिरेस्त, सुदैवी अनुयायी असो जाता. हें नांव ताका एका लामान दवरलें. ताचें मूळ नांव नामग्याल वांगडी. थामी हांगा हेर भुरग्यांवांगडा शेतकाम करीत ताचें भुरगेपण गेलें. हेर शेरपांप्रमाणच आपणेंय गिर्यारोहणांत नांव मेळोवचें अशें ताका सदांच दिसतालें. दार्जिलिंगाक वचून लग्न जावन थंय तो स्थायीक जालो.
१९३५ त एरिक शिप्टनचे एव्हरॅस्ट मोहिमेंत वजीं घेवन वचपाची संद ताका मेळ्ळी. ‘नॉर्थ कॉल’ मेरेन तो सहज गेलो आनी एक उमेदी तरनाटो शेरपा म्हणून ताणें नांव मेळयलें. १९३६ त रटलजचे आनी १९३८ त टिलमनचे एव्हरॅस्ट मोहिमेंतय ताचो आस्पाव जालो. त्याच वर्सा धीटपण, निश्ठा, हुशारी हे खातीर हिमालयन क्लबान दवरिल्लो टायगर हो भोवामानाचो किताब ताका मेळ्ळो. उपरांत तो चित्रळांत तिरिचमिरचे मोहिमेचेर गेलो. दुसर्या म्हाझुजाच्या काळांत तो थंय अधिकार्याचे रांदचेकुडींत काम करतालो. थंय तो बर्फावयल्यान निसरपाचें – स्किईंगचें कसब शिकलो. १९४४ त बायल भायर पडटकच तो दार्जिलिंगाक परत आयलो. तो आंग लाहमू हिचेकडेन दुसरे खेपे लग्न जालो.
तेनसिंगची गरीबी आनी कश्टी जिवीत तशेंच आशिल्लें. १९४६ त तेनसिंगान बंरपूंछ आनी सिक्कीमांतल्या झेमू हिमनदी ह्यो मोहिमो केल्यो. १९४७ त तेनसिंगान आंद्रे रॉकच्या ‘स्विस गढवाल’ मोहिमेंत वांटो घेवन ६,९४० मी. उंचायेचें केदारनाथ शिखर पार केलें. तेनसिंग आतां शेरपांचो सरदार आशिल्लो. ताणें कांचनजंघा, नेपाळ, हिमालय, बंदरपूंछ, काराकोरम आनी नंदादेवी हांच्या मोहिमांनी वांटो घेतलो. १९५१ चे नंदादेवी फ्रेंच मोहिमेंत ताणें नंदादेवीचें उदेंत शिखर सर केलें.
तेनसिंगान १९५२ त परत एव्हरॅस्टच्या वसंतांतल्या आनी शरदांतल्या स्विस मोहिमांनी वांटो घेतलो. शेरपांचो सरदार म्हणून ताची मागणी वाडत आशिल्ली. २९ मे १९५३ दिसा न्यू झीलंडचो गिर्यारोहक एडमंड हिलरी हाचेवांगडा सकाळीं ११.३० वरांचेर तेनसिंगान एव्हरॅस्ट शिखराचेर पयलें पावल दवरपाचो भोवमान मेळयलो. तेनसिंगान संयुक्त राष्ट्रां, ग्रेट ब्रिटन, नेपाळ आनी भारत हांचे बावटे एव्हरॅस्टाचेर लायले. तेनसिंग आनी हिलरी हांकां सगळ्याक नामना मेळ्ळी. ब्रिटनान ‘जॉर्ज पदक’, नेपाळान ‘नेपाळ-तारा’ आनी भारतान ‘पद्मभूषण’ किताब भेटोवन ताचो भोवमान केलो.
जेम्स रॅम्सी उलमान हाच्या पालवान १९५५ त तेनसिंगान ‘टायगर ऑफ ध स्नो’ ही आपजीण बरयल्या. गिर्यारोहण करपी मनशांक प्रशिक्षण दिवपाचें काम कांय काळ ताणें केलां.
- कों. वि. सं. मं.
तेनाली रामकृष्ण:
(जल्म: सु. १४९५; मरण: सु. १५६५).
एक तेलुगू कवी. ताच्या बापायचें नांव रामय्या आनी आवयचें नांव लक्षम्मा. कृष्णा जिल्ह्यांतले तेनाली हें ताचें जल्मस्थान. तो शैव आशिल्लो आनी ताचें मूळ नांव रामलिंग अशें आशिल्लें. तरणेपणांत तो व्येंकटपतीराय नांवाच्या राजाकडेन आश्रयाक आशिल्लो. हो राजा वैष्णव पंथीय आशिल्लो. ताची मर्जी संपादन करूंक ताणें वैष्णव पंथ आपणायलो आनी रामकृष्ण हें नांवय घेतलें. तेलुगू, संस्कृत भाशांचो तो पंडीत आशिल्लो. ह्या भाशांनी तो काव्यां रचतालो. तरणेपणांतच ताका कुमारभारती अशें नांव पडिल्लें.
ताणें सुर्वेक ‘उद्भटाराध्यचरित्रम्’ हे शैव प्रबंधकाव्य (महाकाव्य) आनी उपरांत ‘पांडुरंग महात्म्यमु’ हें वैष्णव प्रबंधकाव्य बरयलें. तेनालिरामाच्या काळाविशीं अभ्यासकांमदीं दोन मतां रूढ आसून कांय जाणांच्या मतान तो चंद्रगिरीचो राजा वेंकटपतीराय (१५२५-१६१४) हाच्या दरबारांत जाल्यार कांय जाणाच्या मतान तो कृष्णदेवराय हाच्या दरबारांत कवी आशिल्लो. विनोदी कथा – कल्पना हांचेखातीर आंध्र प्रदेशांत ताका खुबूच नामना मेळ्ळी. विनोदाखातीर ‘विकटकवी’ म्हणुनूय ताची नामना आसा. ताच्या चातुर्यकथांखातीर ताची बिरबलाकडेन तुळा करतात. ताच्या विनोदी आशयाच्यो जायत्यो कथा आंध्र प्रदेश, कर्नाटक, केरळ, तमीळनाडू प्रदेशांनीय रूढ आसात. ताच्या पांडुरंगमाहात्म्यमूत पुंडलिका वांगडाच निगमशर्मा ‘सुशील’ अयुत-नियुत आदी भक्तांच्यो कथा तातूंत आसात. हो ग्रंथ तीर्थक्षेत्राविशीं आसुनूय उच्च अलंकारीक शैली आनी वर्णनप्रधानता हांकां लागून ताका महाकाव्याची योग्यताय मेळ्ळ्या. ‘घटिकाचलमाहात्म्य’ नांवाचें घटिकाचल क्षेत्राचें महात्म्य वर्णन करपी तीन आश्र्वासांनी रचिल्लें ताचें आनीक एक काव्य आसा. नांवाचेर ‘कदर्पकेतु विलासमु’ आनी ‘हरीलिला विलासमु’ हींय काव्यां आसात. सांगाताक ताच्यो जायत्यो विनोदी आनी चातुर्यकथा आंध्र प्रदेशांत रूढ आसात. कृष्णदेवरायाच्या दरबारांत तो अष्टदिग्गजांतलो एक आशिल्लो अशें कांय अभ्यासकांचें मत आसा.
- कों. वि. सं. मं.
तेंफळ:
(मराठी: तिरफळ, त्रिफळ, चिरफळ, ठेसूळ; हिंदी: बद्रंग; कन्नड: जुम्मिना, जिम्मिमर; संस्कृत: तिक्ता; लॅटिन: झँथोझायलम र्हेाट्सा; कूळ: रुटेसी).
मध्यम आकाराचें कांटेरी झाड. उदेंत आनी अस्तंत भारतांत चडकरून दाट रानांत हें झाड आसता. ह्या झाडाचे जून सालीवयले कांटे शंकूवरी आसून साल भेगाळ आनी मोव आसता. खांदयो जायत्यो आनी पातळिल्ल्यो आसून तांच्या तोंकाकडेन जायतीं एकाआड एक संयुक्त आनी पिसावरी झुपक्यांनी पानां येतात. फुलां एकलिंगी आनी व्दिलिंगी, ल्हान, हळदुवीं आसतात. जुलय – ऑक्टोबर म्हयन्यांमदीं हीं फुलां येतात. फळां शुश्क, वाटकुळीं, पाचवीं आसून तातूंतल्यो बियो वाटकुळ्यो, जांबळट, काळ्यो आनी चकचकीत आसतात. ह्या झाडाचीं हेर शरिरीक लक्षणां रुटेसी वा सताप कुलांत वर्णिल्लेप्रमाण आसात. ह्या झाडाचें लाकूड हळदुवसार आशिल्ल्यान ताका त्या अर्थाचें वंशवाचक नांव दिल्लें आसा. आसामांत ह्या झाडाच्या खोडाचो उपेग करतात. फळांक मिरमिरीत वास येता. ताचो उपेग रांदपांत करतात. तेंफळां घालून केल्ल्या जेवणाच्या पदार्थाक बरो वास येता आनी रुचय बरी येता. कांय पदार्थांक तेंफळ घालेबगर रुचूच येना, देखीक खतखतें, नुस्त्याचें सुकें हुमण आदी. फळांतलें तेल वखदी आसता. जून फळ स्तंभक, उत्तेजक, भूक वाडोवपी आसून संधीवाताचेर म्होंवावांगडा दितात. मुळाची साल मुत्रपिंडाच्या विकाराचेर उपेगी पडटा.
- कों. वि. सं. मं.
तेय्यम:
केरळांतलो एक धार्मीक लोकनाच. काली ही केरळांतल्या लोकांची कूलदेवी. थंयचे आदिवासी लोक कालीक खोशी करपाखातीर जो नाच करतात ताका कालियाट्टम वा कळियाट्टम अशें म्हण्टात. कालीवरीच शिव आनी विष्णू हांचेय उपासनेंत ह्या नाचाचो आस्पाव जालो. तशेंच ह्या नाचांत उदरगतय जाली. ह्या सुदारिल्ल्या कळियाट्टमाक तेय्याट्टम वा संक्षेपान तेय्यम अशें नांव मेळ्ळें. तेय्यम म्हळ्यार विणप, तेय्याट्टम नाच करपी लोक हे ताडाच्या पानांच्यो सत्र्यो, शेंदर्योय आदी
