ताणें कोंकणच्या गरीब शेतकरांचें चित्र बरे तरेन चितरायलां.
- कों. वि. सं. मं.
दलाल :
वेपारी दिवपा-घेवपांत दोन वा चड मनशांमदीं मध्यस्थी करप्याक ‘दलाल’ म्हण्टात. मध्यस्थी करपाखातीर ताका जें मोल मेळटा ताका दलाली म्हण्टात. मालकाचे वतीन म्हालाचो वा मालमत्तेचो दिवपा – घेवपाचो वेव्हार करून, दलालावतीन बाजाराक एक गरजेची सुविधा मेळटा.
चडशा सगळ्या बाजारांनी दलाल ही संस्था आसताच. चड करून शेतकी म्हालाचें दिवप – घेवप, आयात – निर्यात वेपार, भांगर, रुपें आनी परकी चलन बाजार, येरादारी, विमो वेवसाय, रोखेबाजार आदी जायत्या वेपारी मळांचेर दलाल ही संस्था वेपारी वेव्हार करूंक आदार दितात. बाजाराची अध्यावत म्हायती, बाजारभावाचें गिन्यान, म्हालाची पारख, वेव्हारतंत्राचो अभ्यास, वेपार्यांचे उलाढालीची आनी अर्थीक स्थितीची पुरायेन म्हायती आदींच्या आदारान दलाल आपलें काम करता. ताचे आनी वेपार्यांचे संबंद एकामेकांच्या विस्वासाचेर आदारिल्ले आसतात. दलालाचे मध्यस्थीक लागून घेवप्याचो आनी दिवप्याचो जायतो वेळ आनी त्रास वांचता. ताका लागून जावपी फायदो हो दलालीच्या मानान कितलेशेच पटींनी चड आशिल्ल्यान व्हड व्हड बाजारांनी दलाल ही एक गरजेची संस्था जावन रावल्या.
आयच्या युगांत खाशेलेकरणाक म्हत्व आशिल्ल्यान दलालां भितरय खरेदी वेव्हाराचे दलाल आनी विक्री वेव्हाराचे दलाल अशी विभागणी जाल्या.
- कों. वि. सं. मं.
दलीत पँथर :
दलीत म्हळ्यार अर्थीक तशेंच समाजीक नदरेन फाटसार आशिल्ले लोक आनी पँथर म्हळ्यार बिबटो (वागाची एक जात). समाजांत दलीत लोकांनी आपले हक्क बिबड्याप्रमाण आक्रमक जावन हातासूंक जाय, ह्या विचारांतल्यान निर्माण जाल्लो दलितांमदल्या शिक्षीत आनी जुवान अशा समाजीक अन्यायाआड संताप उत्कावपी एक गट.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हाच्या मरणाउपरांत रिपब्लीकन पक्ष फुटलो आनी तातूंतल्या एका गटान दलीत पँथरची स्थापना केली. अमेरिकेंतल्या ब्लॅक पँथरचे धर्तेर आनी मद्रासांतल्या रामस्वामी नायकर हाचे चळवळीची प्रेरणा घेवन हो नवो गट मुखार आयलो. ह्या गटाक राजा ढाले, नामदेव ढसाळ, भाई संगारे हांचे सारकिल्ले साहित्यीक पिंडाचे फुडारी मेळ्ळे. उंचेल्या जातींक प्राधान्य दिवपी प्रस्थापीत समाजवेवस्था आनी अर्थवेवस्था, हींदू धर्म आनी तांतूतलीं भेदभावाचीं तत्वां, तशेंच, मतलबी राजकारण हांचेर दलीत पँथरांनी आक्रमक अशी टिका केली. उपकाराचे भावनेन पदरांत जें पडटा ताचेर दलितांनी समाधानी रावनासतना अर्थीक, राजकीय आनी संस्कृतीक मळांवयल्या नियंत्रण शक्तींमदीं म्हत्वाची सुवात घेवप ही दलीत पँथरची मोख आसली.
सुर्वेच्या काळांत ही संघटना राजकीय, समाजीक आनी धर्मीक मळांचेर आपलो छाप काडूंक पावली तरी, सुर्वेचो नेट मुखार उरलोना. सर्वसादारण दलितांमदलो एक गट दलीत पँथरचे जहाल भुमिकेक लागून दलीत पँथरचे स्थापणुके सावनच दलीत पँथरापसून पयस रावलो. फुडें मार्क्सवादी उदारमतवादाचो पुरस्कार करपी खासा दलीत पँथरांतलोच एक गट कुशीक सरलो आनी दलीत पँथरांत दोन गट पडले. रिपब्लीकन पक्ष हो दलितांचो राजकीय पक्ष. पँथरांकडेन एक प्रतिस्पर्धी संघटना म्हणून पळोवंक लागिल्ल्यान ताका सतत विरोध करीत आसलो.
व्हड संख्येन आशिल्ल्या पिडीत अशा मागाशिल्ल्या समाजाच्या आशा-आकांक्षांची पुर्ती हें ध्येय मुखार दवरून फुडें सरिल्ली ही संघटना, अंतर्गत तशेंच बहिस्त विरोधाक लागून आनी समर्थ अशें फुडारपण ना मेळिल्ल्यान अपेक्षीत येस जोडूंक शकली ना आसली तरी सुशिक्षीत अशा दलीत समाजाक हे संघटनेचें आकर्शण निर्माण जालें हें न्हयकारूंक जावंचें ना. एक समाजीक अशी राजकीय शक्त म्हणून हे संघटनेन हेर राजकीय आनी समाजीक संघटनांचें लक्ष ओडून घेतलें.
- कों. वि. सं. मं.
दलित :
दलित साहित्य म्हळ्यार खूब काळ ग्रंथीक संस्कृतीसावन (Literary Culture) पयस दवरिल्ल्या आनी धर्मीक-समाजीक-अर्थीक बंधनांनी घुस्पल्ल्या, नव्यान जाग आयिल्ल्या मनाचो सामुहिक हुंदको-आक्रोश, किळांच, स्फुरण आसा. आधुनीक भारतांतली प्रबोधन युगांतली समता, स्वातंत्र्य, भावपण, लोकशाय आनी हेर मोलांचो हो एक परिणाम. स्वातंत्र्या उपरांतच्या काळांत भारतीय घटनेन मांडिल्ल्या मानवी हक्कांची सदन वाड्मयीन दिशेन कार्यान्वित करपाचो हो एक यत्न आसा. दलित साहित्यनिर्मिती ही शुध्द साहित्यीक स्वरुपाची घटना नाशिल्ल्यान आनी हे घडणुके फाटल्यान समाजीक-राजकीय-धर्मीक-अर्थीक संस्कृतीक स्वरूपाचे, परिवर्तनाचे ल्हान-व्हड विंगड विंगड प्रवाह कार्यरत जाल्ल्या कारणान ‘दलित साहित्य’ हे संज्ञेविशीं एक खाशेली अशी व्याख्या ना. जण एकलो ह्या साहित्याची व्याख्या आपआपल्या मनाप्रमाण करता. दलित (Downtrodden) म्हळ्यार विंगड विंगड प्रकारांच्या मानवी हक्कांसावन, सुविधांसावन खूब काळ पयस राविल्लो एक भारतीय मानवी चोंबो. मुखेलपणान ही धारणा कल्पून, तांच्या आदाराचेर ह्या चोंब्याच्या विमोचनाचे (emancipation) मार्ग सुचोवपी जें साहित्य आसा, ताका सादारणपणान दलीत साहित्य अशें मानतात.
ह्या साहित्याचे एक प्रवर्तक डॉ. म. ना. वानखेडे हाणें ‘दलित साहित्य’ म्हळ्यार दलित लेखकांनी दलितांच्या संदर्भांत निर्माण केल्लें प्रक्षोभक, विद्रोही साहित्य, अशी दलीत साहित्याची व्याख्या केल्ली आसा. दलितांनी म्हळ्यार पयलींच्या अस्पृश्यांनी-दलित जाणविकायेंतल्यान निर्माण केल्लें जें साहित्य, तें दलित साहित्य. ही व्याख्याच चड प्रमाणांत चालंत आसा. हाका लागून दलित वर्गांत जल्म जाल्ल्या ‘ग्रेस’ सारकिल्ल्या कवीची कविता दलित थारना. हिंदू धर्म परंपरेप्रमाण जे अस्पृश्य वर्गांत जल्माक आयिल्ले आसात आनी आधुनीक प्रबोधनयुगान प्राप्त जाल्ल्या आत्मभानांतल्यान जे दलीत जिणेची मांडावळ करतात, ते दलित लेखक आनी ताणीं निर्माण केल्लें साहित्य म्हळ्यार ‘दलित साहित्य’. मानवतावादी मोलांचें वितरण, अस्तित्वांत आशिल्ले विशम जीणवेवस्थेची तिडक, हे वेवस्थेक न्हयकार दिवप वा तिचेआड विरोधी भुमिका घेवन उठप, हें ह्या साहित्याचें खाशेलेपण.
आदल्या काळांत लेगीत दलीत जिणेविशीं दलितांनी बरयल्लें आसा;
