९) बुध्द : यज्ञीय हिंसेचो अतिरेक थांबोवन सत्य आनी अहिंसा हांचो प्रसार करपाखातीर – आश्र्विन शुध्द दसम.
१०) कल्की : म्लेंच्छादी दुश्टशक्तींचो नाश करून धर्मस्थापना करपाखातीर चालू (कली) युगाच्या निमाणें श्रावण शुध्द सश्टी दिसा हो अवतार जातलो अशें कल्की पुराणांत सांगलां.
दशावताराची ही कल्पना उत्क्रांतिवादाचेर आदारिल्ली आसा अशेंय एक मत आसा. ॲनी बेझंट हिणें आपल्या ‘अवतारान’ (१९२५) ह्या पुस्तकांत अवतारांप्रमाण वेगवेगळीं युगां मानिल्लीं आसात. गीत गोविंदकार जयदेवान श्रीकृष्ण हो श्रेश्ठ देव मानून ताचे धा अवतार सांगल्यात. कृष्णाबदला तो बलराम हो आठवो अवतार मानता.
दशावतार नांवाचें एक व्रतय सांगिल्लें आसा. हें एक काम्य व्रत आसा. विष्णू पुराणाप्रमाण ह्या व्रताची सुरवात मार्गशीर्ष शुध्द दुवादशीक करपाची आसता. भविश्य पुराणांत भाद्रपद शुध्द दसम हो सुरवातीचो दीस सांगला. दरेका म्हयन्यांत हेच तिथीक दशावताराचे मुर्तीची पुजा करून तिका खाद्यपदार्थांचो निवेद्य दाखोवपाची चाल आसा. ह्या पदार्थांची संख्या तीस आसता. हातूंतले धा देवाक, धा ब्राम्हणाक आनी धा स्वताक दवरतात. असो क्रम धा वर्सांमेरेन पाळटात.
- कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंद : आवतार
दशावतारी नाटकां :
लोकनाट्याचो एक प्रकार. हो उत्सव कार्तिकी पुनवेसावन चैत्र म्हयन्यामेरेन चलता. गोंय, कोंकण आनी महाराष्ट्रांत दशावतारी नाटकां चड प्रचलीत आसात. दशावतारी नाटकाचो इतिहास खूब पुर्विल्लो आसून तो इ.स. सातव्या शेंकड्यामेरेन पावता. कांय जाणांच्या मताप्रमाण इ.स. सातव्या शेंकड्यांत विष्णुपूरच्या मल्लराजान दशावतारी खेळाची चाल सुरू केल्ली. कर्नाटकांतलें यक्षगान हें ताचेंच मूळ रूप आसून हातूंतल्यान दशावतारी नाटकाचो उदेव जालो अशें म्हण्टात. रामदासाच्या दासबोधांत दशावतारी खेळाचो उल्लेख मेळटा. फुडें इ.स. १७२८त श्यामजी नाईक काळे हाणें दो दशावतारी खेळ कर्नाटकांतल्यान कोंकणांत हाडलो अशें म्हण्टात. ताचो पयलो प्रयोग अडिवरे ह्या गांवांत महाकाली देवीमुखार जालो. थंयच्यान ताचो प्रसार पुराय कोंकणांत आनी गोंयांत जालो असो उल्लेख ‘आडिक्याची महाकाली’ हया चिं. कृ. दीक्षित हाच्या पुस्तकांत मेळटा.
दशावतारी नाट्य करपी लोक चड करून देवळी जातीचे आसतात. ग्रामदेवतांच्या उपासकांतले लिंगायत आनी गुरव हेय दशावतारी नाट्य करतात. तांकां दशांत्री वा खेळये अशें म्हण्टात. ह्या लोकनाट्यांत विष्णुच्या धा अवतारांचें नाट्यरूप दर्शन घडयतात. हाचेवयल्यान ताका दशावतारी नाटक अशें नांव पडलां. ह्या नाटकांतल्या पात्रांचो अभिनय, भेस आदी प्रकार परंपरागत स्वरुपाचे आसतात. सुत्रधार कथासूत्र पध्दत चालू दवरता आनी पात्रां कथेच्या अनुरोधान उलयतात. नाटकांतले संवाद लिखीत नाशिल्ल्यान भितरलीं पात्रां उलोवपांत स्वातंत्र्य घेतात. ह्या नाट्याक मृदंग आनी पेटी हांची साथ आसता. ग्रामदेवतेच्या देवळामुकार आंगणांत माटोव घालून हें नाट्य करतात. रंगमाचयेर पात्रां येवंचेआदीं दोन मनशां येवन पड्डो धरतात आनी पात्राचो प्रवेश जातकच तो काडटात. हो मध्यान रातीर सुरू जावन सकाळमेरेन चलता.
सुर्वेक सुत्रधार रंगमाचयेर येवन गणपती-सरस्वतीक याद करपी कवन म्हण्टा. तें सोंपतकच ॠध्दिसिध्दीसयत गणपती रंगमाचयेर येता. ताचे फाटोफाट सरस्वती येता आनी सुत्रधाराक आशिर्वाद दिवन वता. उपरांत प्रत्यक्ष खेळाक सुरवात जाता. ह्या खेळांक सुर्वेक मत्स्यावतार आख्यानांतलो शंखासुराचो प्रसंग दाखयतात. हातूंत शंखासुराचें भाशण खुबूच विनोदी आसता. ताचे संवाद हे कोंकणी-मराठी अशे संमिश्र आसतात. शब्दांच्यो कोटी करप हें शंखासूर ह्या पात्राचें खाशेलेपण दशावतार नाटकाचें एक आकर्शण आसता. उपरांत थंय विष्णु येवन दोगांयचें झूज सूरू जाता. निमाणे शंखासुराक मारतकच मत्स्यवतार सोंपता. उपरांत कूर्म आनी वराह ह्या अवतारांचीं फकत सवंगांच दाखयतात. उपरांतच्या नरसिंह अवतारापसून मात खेळाक बरो नेट येता. हातूंत हिरण्यकश्यपू, कयाधू, प्रल्हाद, भालदार आनी नरसिंह हीं पांच पात्रां आसतात. गोंयांत दशावतारी खेळांत मत्स्यावतारा उपरांत कॄष्णावतार सुरू जाता. नरसिंहावतारा उपरांत वामनावतारांत फकत वामन आनी बळी हीं दोनच पात्रां दाखयतात. ताचे उपरांत परशुरामाचो फकत उल्लेखच करतात. राम आनी कृष्ण ह्या दोन अवतारांतले मात बरेचशे मनोरंजक अशे कथाभाग दाखयतात. दशावताराचे प्रसंग सोंपतकच खेळये उषा-अनिरुध्द वा द्रौपदी स्वयंवर आदी पुराणीक आख्यानाचेर नाटक करतात. दीस उदेवंक लागतकच हें नाटक सोंपता आनी उपरांत राधा-कृष्णाची फुगडी-नाच जावन धंयकालो जाता. देखून हाका दशावतारी कालो अशेंय म्हण्टात.
तळकोंकणांतल्या दशावतारी खेळाचें स्वरूप हाचेपरस थोडें वेगळें आसता. ह्या प्रकारांत नाटक सुरू जावंचे आदीं पड्ड्या फाटल्यान ‘धुमाळ’ म्हळ्यार गायन जातालें. उपरांत मंगलाचरण आनी गणपती – सरस्वतीचो प्रवेश जातालो. फुडें ब्रम्हदेवाचो प्रवेश, शंखासुराचें वेदचौर्य आनी विष्णुकडल्यान ताचें परिपत्य आदी कथाभाग जातालो. उपरांत गोपी – कृष्णाच्यो लिला दाखयताले. निमाणें पुराणीक कथेचें आख्यान आसतालें. हें कथानक चार – पांच प्रवेशांत विभागिल्लें आसतालें. देवांचे, दानवांचे आनी बायलांचे अशे वेगवेगळे प्रवेश आसताले. रंगमाचयेर देव-दानव, राजा-राकेस हांच्या झुजाअंनी दॄश्यां दाखयताले. मृदंग आनी टाळ हांच्या आवाजान हें झूज जातालें. उपरांत राकेस हारतकच धंयहांडो फोडून धंयकालो जातालो.
गौळणकालो जातकच नाटकांतलें स्त्रीभेस धारण केल्लें पात्र हातांत आरती घेवन ती प्रेक्षकांमदीं फिरयतालें. जात्रेंतलें नाटक गौळण काल्यान सोंपिल्ल्यान हाका धंयकालो अशेंय म्हण्टाले. अजुनूय गोंयांत धंयकाल्याची चाल आसा. धंयकाल्याची सुरवात दनपारच्या दोन-तीन वरांचेर जाता आनी दशावतारी खेळ रातचो करतात.
देवाचें आनी राकेसांचें झूज हें दशावतारी खेळांतलें आनीक एक खाशेलेपण. ताचें भिरांकूळ अशें रूप अल्लदुर्रच्यो किळंच्यो आनी तबलें, टाळ हांचो आवाज, हांकां लागून ह्या नाटकांक ‘तागड्थोम’ (ताकडधोम) वा ‘अल्लदुर्र’चीं नाटकां अशें म्हण्टाले.
- कों. वि. सं. मं.
दसण :
(मराठी: जास्वंदी; हिंदी: जासुम, गुर्हानल; गुजराती: जसुंद, जसुबा; कन्नड: दसवला, दाशाळ; संस्कृत: जपा, अरुणा,
