अर्थ – दक्षणेबगर यज्ञ सफल जायना म्हणून उणी आसली तरी दक्षणा ही दिवंकच जाय. ब्रम्हवैवर्त पुराणांत ताचेफुडें वचून अशें सांगलां की, दक्षणा दिली ना, उणी दिली जाल्यार येजमान पातकी जाता आनी ताच्यो कितल्योशोच पिळग्यो नरकांत पडटात.
दक्ष म्हणजे पूर्ण, जें पुराय जाल्लें नासता तें पुराय जावपाक जें दिवप जाता ताका दक्षणा म्हण्टात अशें निरुत्क ग्रंथांत सांगलां.
‘यज्ञादिसम्पादकतदन्त विहितदानम्’
अर्थ – यज्ञा सारकिल्या कृत्याचें फळ मेळचें म्हणून निमाणेकडेन दिवपी दानाक दक्षणा म्हण्टात.
वैदिक काळांत यज्ञांनी दक्षणा म्हणून भोवतेक करून गायो दिवपाची प्रथा आशिल्ली. यज्ञांतल्या माटवांत ह्या गायांनी यज्ञवेदीक प्रदक्षणा काडपची आसताली. फुडें ‘प्र’ गळून दक्षणा हें नामकरण सगळ्याच तरांच्या मोबदल्याक पडलें आसुंये असोय एक विचार आसा.
दक्षणा आनी दान हांचेमदीं व्हडलोसो फरक येना आसलो तरी सगळ्याच दानांक मोबदल्याचो संदर्भ लावंक मेळचोना. खूबदां दान हें सत्पात्र मनशाक, ताचे कडसून कसल्याच कामाची अपेक्षा धरिनासतना दिवप जाता. दान जशें ना मागप्यांक दिवप जाता तशें तें याचकाकय दिवप जाता. दक्षणा मात धर्मकृत्य करतल्याकच दिवप जाता. दानाचें स्वरूप भेटीचें आसता जाल्यार दक्षिणेचें स्वरूप बिदागीचें आसता. दानाफाटल्यान धर्मीक संदर्भावांगडाक समाजीक कर्तव्याची जाणविकाय आसता. दक्षणेचें प्रयोजन धर्मीक स्वरुपाचें आसता.
दक्षणेचो पुरयताचे बिदागीकडेन लागींचो संबंद आशिल्ल्यान पुरयतांनी दक्षिणा ही यज्ञाची बायल आशिल्ल्याची कल्पना केली आनी तांचेविशीं अशी कथा निर्माण केली.
एक फावट देवांनी व्हड यज्ञ केलो. पूण ताचें फळ तांकां मेळ्ळेंना. तेन्ना ते ब्रम्हदेवाक शरण गेले. तेन्ना ब्रम्हदेवान नारायणाचें ध्यान केलें. नारायणान लक्ष्मीच्या देहापसून दक्षणा नांवाची बायल उत्पन्न करून ब्रम्हदेवाक दिली. ताणें ती यज्ञरुपी मनशाक समर्पण केली. यज्ञमनशान तिचो बायल म्हणून स्विकार केलो. तेउपरांत तिका फल नांवाचो पूत जालो आनी ताका लागून देवांचे सगळें मनोरथ पूर्ण जाले. (देवी भागवत ४५)
दक्षणा ही रुची आनी आकुती ह्या दांपत्याची चली आनी सुयज्ञापसून तिका तुषित नांवाचे १२ पूत जाले अशीय एक कथा आसा.
यज्ञ हो दक्षणेचो भाव अशीय कल्पना आसा. पूण तो विष्णूचो अवतार आशिल्ल्यान तिचो भाव आसुनूय तो दक्षणेकडेन लग्न जालो. (भागवत पुराण ४.१).
दक्षणेक प्रजापतीची धूव आनी बारा यामदेवांची आवय अशें म्हळां.
- कों. वि. सं. मं.
दक्षिण आफ्रिका प्रजासत्ताक :
(रिपब्लीक ऑफ साऊथ आफ्रिका).
आफ्रिका खंडाच्या दक्षिण पोंतार आशिल्लो एक सार्वभौम प्रजासत्ताक देश. विस्तार २२० ७’ दक्षिण ते ३४० ५२’ दक्षिण आनी १६० २९’ उदेंत ते ३२० ५६’ उदेंत इतलो आसून ताचें क्षेत्रफळ १२,२१,०४२ चौ. किमी. इतलें आसा. लोकसंख्या ४०,८००,००० (१९९१). ताची उत्तर – दक्षिण आनी उदेंत – अस्तंत लांबाय लागींलागीं सारकीच आसा. (सु. १,६०० किमी.) ताचे वायव्य दिशेक नामिबिया (नैर्ऋत्य आफ्रिका), उत्तरेक बोट्स्वाना आनी र्होसडेशिया, ईशान्येक मोसांबीक आनी स्वाझीलँड, आग्नेय आनी दक्षिणेक हिंदी म्हासागर जाल्यार अस्तंतेक आनी दक्षिणेक ॲटलांटिक म्हासागर आसा. देशाची वेगवेगळीं तीन राजपाटणां आसात. केप टाव्न – संसदीय, प्रिटोरिया – प्रशासकीय आनी ब्लुमफाँटेन – न्यायीक.
भूंयवर्णन : भूंयविज्ञानीक नदरेन दक्षिण आफ्रिकेक सगळ्यांत पोरणीं अशीं तळपां आसात. ह्या देशाचो चडसो भाग सड्यार आसून ग्रेट एस्कार्पमेंट हे ल्हानशे दर्या देगेसावन तो वेगळो जाल्लो आसा. ह्या सड्यावयल्या प्रदेशाची सरासरी उंचाय १,२०० ते १,५०० मी. इतली आसा. देशाचे उदेंतेक आशिल्लो ड्रेकन्सबर्ग हो सगळ्यांत उंचेलो पर्वत लावाच्या खूब थरांपसून तयार जाल्लो आसा. अस्तंतेक सड्याची उंचाय सुमार १,८०० मी. इतली आसा. उत्तर मध्य ब्रम्हदेशांत आशिल्ल्या कालाहाटीच्या रेंवट देगणाचो कांय सखल भाग ह्या देशांत मोडटा. दक्षिणेक सड्याची कड आनी दर्यादेगांमदीं सोंपणांचे मंच सांपडटात, तांकां ग्रेट कारू आनी लिटल कारू अशें म्हण्टात. दक्षिण दर्यादेगेचें मळ साप अशीर आनी ऊंच-सकल आसा. उदेंत दर्यादेगेर नाताळ प्रांताचें मळ आसा. पूण अस्तंत देगेर ५० ते १२० किमी. रुंदायेचो नामिब रेंवट प्रदेश आसा. दक्षिणेच्या पोंतार आशिल्ल्या दोंगरा ओळींनी केप आगुल्ल्यश आनी केप ऑफ गूड होप हीं भूशिरां निर्माण जाल्लीं आसात.
हांगा पावस खूब उणो आनी नेमान पडनाशिल्ल्यान उदका येरादारीक फावो अशी एकूय न्हंय ना. अस्तंत वाहिनी ऑरेंज न्हंय ही सगळ्यांत व्हड न्हंय आसून, तिची लांबी सुमार २,१७६ किमी. आसा. व्हॉल आनी कॅलेडॉन हे तिचे मुखेल फांटे आसात. गिमाच्या दिसांनी ह्या न्हंयांतल्यान साप उणें उदक व्हांवता. लिंपोपो ही देशाच्या उत्तर वाठारांतल्यान व्हांवपी मुखेल न्हंय. तिची लांबाय सुमार १,७७० किमी. आसून, ती ह्या देशांतली दुसरी व्हड न्हंय. ड्रेकन्सबर्गचे वायव्य देंवतेचेर उगम जाल्ली ही न्हंय ईशान्येक बोट्स्वाना, र्होतडेशिया आनी दक्षिण आफ्रिका हांचे शिमेवयल्यान व्हांवत वचून मुखार मोसांबीका मदल्यान हिंदी म्हासागराक मेळटा. ऑलिफंट, मारिको आनी सँड रिवर हे लिंपोपो न्हंयेचे मुखेल फांटे. हेर सड्यावयल्या प्रदेशांत उगम पावपी न्हंयो मोटव्यो आनी अशीर आसून त्यो नेटान व्हांवत वचून दर्याक मेळटात.
हवामान : देशाचो उत्तर भाग सोडल्यार हेर सगळ्या प्रदेशाचो समशितोश्ण कटिबंदांत आस्पाव जाता. उत्तर भाग मकरवृत्ताकडेन आशिल्ल्यान त्या भागांतलें हवामान उश्ण आसता. गिमाच्या दिसांनी उश्णताय मातशी चड आसून, तापमान २१० ते २४० सॅ. मेरेन आसता. शिंयाळो ऊबदार आसून भितरल्या पठारी पप्रदेशांनी तापमान १०० परस उणें आसता. कांय वाठारांनी तें ४० सॅ. मेरेन आसता. गिमाच्या दिसांनी देशाच्या चडशा भागांतलें हवामान सुकेंच आसता. तेचपरी, देशाच्या चडशा भागांनी गिमाच्या दिसांनी पावस पडटा. पावसाचें सरासरी प्रमाण ४४ सेंमी. इतलें आसा. पूण सगळेकडेन पावस एकसारको पडना. नाताल दर्यादेगांनी आनी ड्रेकन्सबर्ग सड्याच्या वाठारांनी सरासरी पावस १५० सेंमी. परस चड पडटा. पूण नैऋत्येक आशिल्ल्या कारू
