तांकां अंतरा- ट्रॅपी थर अशें म्हण्टात.
दक्षिण ट्रॅपामदल्या खडपांचें संघटना सगळेकडेन लागीं लागीं एकसारकें सांपडटा. ऑजायट बासाल्ट हें हातूंतलें सगळ्यांत सामान्य खडप. ह्या खडपांचें सरासरी वि. गु. २.५८ ते ३.०३ इतलें आसता. पूण रंग आनी घडण हातूंत वेगळेंपण दिश्टी पडटा. कड्डो दाट पाचवो रंग हो ताचो सगळ्यांत चड सांपडपी रंग, काळ्या वा हेर रंगांचीं खडपांय हांगा सांपडटात. कांयकडेन तांबड्या वा जांबळ्या रंगाचींय खडपां दिश्टी पडटात. भुसावळलागच्या वेधनांत लुईस एल. फेरमॉर हाणें केल्ल्या वर्णनांत हें २.९१ वि. गु. चें बासाल्ट खडप आनी लॅब्रॅडोरायट आनी एन्स्ट्रॅटायट ऑजायट हीं तातूंतलीं गरजेचीं खनिजां. ह्या दोन खनिजांसावन ह्या खडपाचो मुखेल भाग तयार जाला आनी तांचे मदल्या भागांत कंवची आसता. ह्या तिनूय घटकांचें प्रमाण जाग्याकणकणीं बदलत आसता. मॅग्नेटायट आनी लोह धातू हीं हातूंतलीं सामान्य खनिजां आसून केन्नाकेन्नाय ॲपेटायट, इल्मॅनायट ल्युकॉक्झीन क्वॉर्टझ हीं खनिजांय सांपडटात. ऑजायट बासाल्ट हें हातूंतलें सामान्य खडप आसलें तरी सिलिकाचें प्रमाण चड आशिल्लें म्हळ्यार सिकीत वा सिलिकाचें प्रमाण उणें आशिल्लींय खडपां दिश्टी पडटात. पावागड आनी गिरनार दोंगुल्ल्यांच्या भागांत डायोरायट – माँझोनायटा आनी ऑलिव्हीन गॅब्रो सांपडटात. मुंबयलागच्या वाठारांनी रायोलायट, ग्रॅनोफायर, ट्रॅकायट, अँडेसायट, फेल्सायट आनी ओशनायट हीं खडपां बासाल्टाचे जोडयेन सांपडटात. लावाच्या थरांभितर चड करून गोबर, कोळशे आनी पाचवी माती हांचे थर सांपडटात. गोबर आनी टफ हांचे थर दक्षिण ट्रॅपांतल्यान एकसारके वांटल्यात. पूण तळभागांत ते उणे जायत गेल्यात. दक्षिण ट्रॅपाचेर तयार जाल्ले जांभा खडपूय दिश्टी पडटा.
लावाच्या प्रवाहांक लागून न्हंयांच्यो वाटो आडावल्यो आनी तांचीं तळीं जालीं अशें मानतात. उपरांत पयल्या आनी दुसर्या उद्गिरणांच्या मदल्या शांत काळांत बेबे, नुस्तें आनी उदकांतल्यो हेर मोनजाती तयार जाल्यो. तशेंच भोंवतणचे जमनीचेर पाम, फूलझाडां आनी हेर वनस्पत वाडली. रेब्याच्या वाठारांनी डायनोसॉर आनी देगांनी कांसवांचेंय प्रमाण खूब वाडलें. मुखार हीं तळीं गाळांनी भरपाक लागलीं आनी उपरांत दुसरें उद्गिरण जालें आनी गाळाच्या थरांचेर लावाच्या थराचें धांपण पडलें. अशे तरेन दोन लावा प्रवाहांनी सांपडपी पातळ आनी उण्या विस्ताराच्या गाळाच्या थरांक ‘अंतरा-ट्रॅपी थर’ अशें म्हण्टात. अंतरा-ट्रॅपी थर दक्षिण ट्रॅपांत जळींमळीं दिश्टी पडटात. उत्तर आनी उदेंत ट्रॅपांनी ते थर व्हड प्रमाणांत सांपडटात. हांच्यांत मेळपी जीवाश्मांवयल्यान त्या काळाचो भूंयविज्ञानीक इतिहास, तशेंच मोनजात आनी वनस्पत हांची म्हायती मेळटा.
दक्षिण ट्रॅपाच्या क्षेत्रांत कांयकडेन दोन लावा थरांमदीं सांपडपी तांबड्या रंगाचे मातयेभाशेन पातळ थर सांपडटा, ताका रॅड बॉल अशें म्हण्टात. पुणें, सातारा, अहमदनगर, नासिक, औरंगाबाद आनी हेर जिल्य्हांनी हे रॅड बॉलांचे थर सांपडटात. दक्षिण ट्रॅपाचे पिरायेसंबंदान कांय जाणकारांनी मतां आनी अदमास मांडल्यात. ताणीं हांगाच्या जीवाश्मांचो अभ्यास करून दक्षिण ट्रॅप क्रिटेशउपरांत आनी इओसीनपयलीं तयार जाला अशें अनुमान काडलां.
अर्थीक नदरेंतल्यानूय ह्या खडपाक खूब म्हत्व आसा. हें खडप घट आनी तिगपी आशिल्ल्यान ताचो उपेग पूल, धरणां, घरां, देवळां, घ्राट आनी अशा हेर बांदकामांखातीर जाता. बॉसाल्ट फातराची खडी रेल्वे रूळांसकल घालपाखातीर, रस्त्याखातीर आनी काँक्रिटांत वापरतात. हें खडप कातोवन ताच्यो मुर्तीय तयार करतात. महाराष्ट्रांतली वेरूळ, अजिंठा, कार्ले, भाजे, घारापुरी आनी हेर प्रसिद्ध लेणीं ह्याच खडपांत कांतयल्लीं आसात. ह्या खडपासावन तयार जावपी जांभो, बांदकामांखातीर आनी बॉक्सायट ॲल्युमिनियम मेळोवपाखातीर वापरतात. दर्यादेगांनी कांय भागांतली इल्मेनायट आशिल्ली रेंव टिटॉनियम ऑक्सायड मेळोवपाखातीर वापरतात. ह्या खडपांसावन तयार जाल्ली जमीन पिकाळ आनी वलसाण तिगून दवरपी आसता.
- कों. वि. सं. मं.
दक्षिण येमेन :
(पळेयात येमेन).
दक्षिणायन :
दक्षिण दिशेकडेन वा दक्षिण गोलार्दांत सुर्याचें अयक (आगमन) ज्या काळांत जाता त्या काळाक दक्षिणायन अशें म्हण्टात. आषाढ ते पौष (२३ जून ते २२ डिसेंबर) म्हयन्यांमेरेन हो काळ आसता. क्रांतिवृत्त खगोलीय विषुववृत्ताक छेदील्ल्यान सूर्य विषुववृत्ताचे केन्ना उत्तरेक जाल्यार केन्ना दक्षिणेक आसता. सुर्यांचें उत्तरेकडेन येवपाचें २२ जूनाक सोंपता. ह्या दिसा सूर्य विषुववृत्तापसून उत्तरेक चडांत चड पयस म्हळ्यार उत्तर संस्तंभी (विष्टंभी) आसता. त्या वेळार सुर्याची क्रांती विषुववृत्तासावन चडांत चड सुमार २३ १/२० आसता. उपरांत सूर्य दक्षिणेकडेन वचपाक सुरू जाता. सुर्याच्या ह्या दक्षिणेकडेन वचपाक दक्षिणायन अशें म्हण्टात. २२ डिसेंबर मेरेन सुर्याचें दक्षिणेकडेन वचप चालू आसता, म्हळ्यार सुर्य दक्षिण संस्तंभी (अवष्टंभी) येमेरेन चालू आसता म्हणून सायन कर्कसंक्रांतीसावन ते सायन मकर संक्रंतीचो काळ हो दक्षिणायनाचो काळ. दक्षिणायनांत खंयच्याय थरावीक दिसा थरावीक वाठारांत सूर्य जे सुवातेर उदेता, ते सुवातेचे दक्षिणेवटेन तो तेउपरांतच्या दिसा उदेता. दक्षिण गोलार्दांत ह्या काळांत दीस व्हड-व्हड आनी राती ल्हान-ल्हान जायत वतात. हिंदू धर्माप्रमाण दक्षिणायनाचो काळ हो उत्तरायणाच्या कामापरस उणो शुभ समजतात, कारण ह्या काळांत देव न्हिदिल्ले आसतात आनी तेखातीर मार्गांत सगळयाक काळोख आसता अशी समजूत आसा.
कर्कसंक्रांत ही आषाढ म्हयन्यांत आनी मकर संक्रांत ही पौषांत येता. दक्षिणायनाचो मार्ग हो पितृयाण म्हळ्यार जिवांक पितृलोकांत व्हरपी अशें मानतात. ताका धूम्रादी मार्ग अशेंय म्हण्टात. दक्षिणायनांत मेल्लो मनीस धूम्रादी मार्गान चंद्रलोकांत वता आनी थंय पुण्यांश भोगतकच परतून मृत्यूलोकांत येता अशें गीतेंत म्हळां. पितृयाण मार्ग स्वर्गप्रद आसलो तरी तो मोक्षप्रद नासता, असो हाचो अर्थ. तेखातीर मोक्षाची इत्सा करपी लोक देहत्यागाखातीर उत्तरायणाचो काळ पसंत करतात. ताका अर्चिरादी मार्ग अशें नांव आसा. दक्षिणायनांत, झुजांत जखमी जाल्लो भीष्म आपल्याक दक्षिणायनांत मरण येवंक फावोना म्हणून दक्षिणायन सोंप म्हणसर शरपंजरी पडून रावलो अशी महाभारतांत कथा आसा.
मकर संक्रांतीभाशेन कर्क संक्रांतीकूय म्हळ्यार दक्षिणायनाच्या पयल्या
