देवळांआड विचार मांडले; पूण ताच्या शिश्यांनी दादूचींच देवळां उबारलीं. ताणें वर्णधर्माचेर टिका केली. पूण फुडें व्दिजांनीच वाणी वाचची असो संकेत रूढ जालो.
ह्या पंथान रामाक श्रेश्ठ मानला; पूण तो दशरथी राम नासून परब्रम्ह आसा. परब्रम्हाची उपासना ‘सत्राम’ ह्या जापान जाता. व्रतां करप, मुर्तीची पुजा करप, तीर्थयात्रा, जातीभेद ह्या गजालींक ह्या पंथान विरोध केला.
ह्या पंथांत दोन मुखेल भेद आसात –
१) गृहस्थ आनी
२) साधू.
गृहस्थांत परत तीन भेद आसात –
१) उत्तरगढी – हे वैजकी करतात.
२) खालसा-अध्ययन, अध्यापन आनी भजन हें ताचें खाशेलपण आसता.
३) खाकी – हे बैरागी आसून सदांच भोंवत आसतात.
साधुंमदीं दोन भेद आसात –
१) नागा : हे सादीं आनी उणीं वस्त्रां वापरतात. ते शस्त्रधारी आसून शस्त्रविद्येंत कुशळ आसतात. ह्या उपपंथाचो प्रवर्तक म्हळ्यार पयलो सुंदरदास.
२) विरक्त : हे भिक्षा मागतात. गृहस्थांक धर्मोपदेश करतात. भगवीं वस्त्रां धारण करून भोंवत आसतात.
दादूपंथी समाज साधू आनी सेवक अशा दोन वर्गांनी विभागला. साधू ब्रम्हचर्य पाळटात आनी मठांत रावून वा यात्रा करीत जगतात. साधवांच्या हातांत एक स्मरणी आसता आनी तोंडान ते ‘सत्तराम’ असो जप करतात. सेवक हे गृहस्थाश्रम आपणायतात.
ह्या पंथाचें भरपूर साहित्य आसा. दादूच्या १५२ शिश्यांतल्या ५२ शिश्यांक ‘दादूव्दार’ म्हण्टात. ह्या पंथाचे अनुयायी उत्तर भारतांत खूब आसात. तांच्यो स्वतंत्र पाठशाळा आसात.
- कों. वि. सं. मं.
दादोजी कोंडदेव :
(जल्म: १५७७; मरण: ७ मार्च १६४७).
शहाजी आनी शिवाजीचो एक लागींचो असो विस्वासू आनी कर्तबगार कारभारी. तो ब्राम्हण आशिल्लो. शहाजीकडेन आशिल्ल्या देशमूखी गांवांमदल्या मलठणचो तो कुलकर्णी आशिल्लो. शहाजीन आपल्या पुणें जहागिरीचो कारभारी म्हणून ताची नेमणूक केली. ताचेपयलीं विजापूरच्या आदिलशहाचो सुभेदार म्हणून तो काम पळयतालो.
शहाजीन ताची जिजाबाई आनी शिवाजी हांचेवांगडा पुण्यालागसार रावपाची वेवस्था केल्ली. शिवाजीच्या शिक्षणाची जापसालदारकी ताचेर सोंपयिल्ली. ताणें शिवाजीक झुजाचें तशेंच राजनितीशास्त्राचें शिक्षण दिलें.
दादोजी हाणें कारभारी म्हणून सुत्रां हातांत घेवंचे पयलीं पुणें जहागिरीची स्थिती सामकी वायट आशिल्ली. विजापूरी सरदार रायाराव हाणें पुणें लागून उडयल्लें तेन्ना शेत कसोवपी लोक पळून गेल्ले.
दादोजी हाणें पळुन गेल्ल्या लोकांक परत आफोवन हाडले आनी तांकां परत शेत कसोवपाक उर्बा दिली. पुणें वाठाराचे सुरक्षितरायेची ताणें बरी वेवस्था केली. देशमुखींतलीं झगडीं मिटोवन तांचो एकवट घडोवन हाडून स्वराज्याच्या वावराक आदार दिलो. शिवाजीचो पालक आनी स्वराज्याच्या सुर्वेच्या काळांतलो शिवाजीचो एक मार्गदर्शक म्हणून मराठ्यांच्या इतिहासांत ताची आगळी अशी सुवात आसा.
- कों. वि. सं. मं.
दान :
‘दा’ ह्या मूळ संस्कृत धातूवयल्यान दान शब्द जाला. दानाच्यो कांय व्याख्या आसात त्यो अशो -
(१) ‘मूल्यग्रहण’ विना स्वस्वत्वध्वंसपरस्वत्वजनक : ‘त्याग’ म्हळ्यार वस्तूचें मोल घेना आसतना ताचेवयलो आपलो मालकीहक्क ना करून थंय दुसर्याची मालकी तयार करप. अशा प्रकारच्या त्यागाक दान म्हण्टात.
(२) ‘अर्थानामुदिते पात्रे श्रध्द्या प्रतिपादनमं । दानमित्यभिनिर्दिष्टं’ म्हळ्यार योग्य व्यक्तीक श्रध्देन द्रव्य ह्या सारक्यो वस्तू दिवप हाका दान म्हण्टात.
(३) ‘दानं नाम न्यायर्जितस्य धनधान्यादे : श्रध्द्या अर्थिभ्य: प्रदानम्’ – न्यायान मेळिल्लें धनधान्य आदी वस्तू गरजवंतांक दिवप हाका दान अशें म्हण्टात (शांडिल्योपनिषद).
दान दिवपी, दान घेवपी, श्रध्दा, धर्मयुक्त, दिवपाची वस्तू, देश आनी काळ अशीं दानांचीं स आंगां आसात. कूर्म पुराणांत दानाचे चार प्रकार सांगल्यात ते अशे –
(१) नित्य – कसल्याच फळाचो उद्देश मनांत धरिनासतना दर दिसा कांय प्रमाणांत जें दान दितात तें नित्य;
(२) नैमित्तिक – पापाचो नाश जावंचो म्हणून वा प्रायश्र्चीत घेवपाच्या उद्देशान जें दान दितात तें नैमित्तिक;
(३) काम्य – भुरगें, आस्पत, जैत वा सर्ग आदी गजाली मेळपाखातीर जें दान दितात तें काम्य;
(४) विमल – देवाचे खोशयेखातीर धर्मयुक्त मनान आनी बुद्दीन जें दान दितात तें विमल.
गरूड पुराणांत दानाचे कायीक, वाचीक आनी मानसीक अशे तीन. प्रकार सांगल्यात. स्वताच्या वजनाइतलें भांगर – रुपें दिवप हें (तुलदान) कायीक, संकश्टांत सांपडिल्ल्या मनशाक अभय दिवप हें वाचीक आनी स्वता मंत्र बी विद्या मेळोवन तिचें अनुश्ठान करून दुसर्याक ते विद्येचें फळ मेळोवन दिवप हे मानसीक दान.
गीतेंत दानाचे तीन प्रकार सांगल्यात. जें दान कर्त्यव्य म्हणून वा परत दिवपाच्या उद्देशान करिनासतना देश, काळ आनी पात्र हांकां दितात तें सात्विक दान. ह्या ना त्या प्रकारान परत फळ मेळपाच्या उद्देशान वा मनांत विशिश्ट फळाचो उद्देश धरून वा मनाक त्रास दिवन दिल्लें दान हें राजस. अपवित्र थळ, खंयच्याय वेळार, अयोग्य मनशांक, सत्कार करिनासतना, वायट बुद्दीन जें दान दितात तें तामस.
जैन ग्रंथांत पात्र, करुणा, सम आनी अन्वय अशे दानाचे चार प्रकार सांगल्यात. योग्य मनशाक दिल्ल्या दानाक पात्र म्हण्टात. दीन – दुवळ्यांक दिल्ल्या दानाक करुणा म्हण्टात. आपल्या धर्मांतल्या लोकांक दिल्लें दान हें सम आनी आपली आस्पत आपल्या उत्तराधिकार्या कडेन सोंपोवप हें अन्वयदान. तेभायर आहारदाम, वखददान, ज्ञानदान आनी अभयदान हीं दानां जैनांनी व्हड मानल्यांत.
दान करपाच्या द्रव्याचे तीन भेद सांगल्यात. शुक्ल, मिश्रीत आनी कृष्ण. शास्त्र, तप, याग, परंपरा, पराक्रम आनी शिश्य हांचेपसून मेळिल्लें द्रव्य हें शुक्ल व्याज, शेती आनी वाणिज्य हांचेपसून मेळिल्लें द्रव्य हें मिश्रीत आनी सेवा, द्युत आनी चोरी हांचेपसून मेळिल्लें द्रव्य हाका कृष्ण म्हळां. शुक्ल द्रव्याचें दानान सुख – दुख्ख आनी कृष्ण द्रव्याच्या दानान दुख्ख मेळटा असो समज आसा.
दानांत महादान, लघुदान आनी सामान्य दान अशे तीन भाग सांगल्यात. महादानां १६ तरेचीं आसात. तातूंत तुलदान (भांगर-रुपें) हाका चड म्हत्व दिलां. गुप्तदान नांवाचोय एक प्रकार रूढ आसा.
