मेरेन आसा. हांचे मदल्यान अरवली दोंगारांच्यो. पयस-पयस पातळिल्ल्या ओळींचो एक उंचायेचो फांटो गुरगांव जिल्ह्यांतल्यान सरून आग्नेयेकडच्यान ईशान्येकडेन यमुनेचे देगेमेरेन देंवत वता. अरवलीचो दुसरो फांटो प्रदेशाच्या दक्षिण भागांत उदेंतेकडेन वचून परत गुरगांव जिल्ह्यांत मोडिल्लो आसा. ह्यो दक्षिण वाठारांतल्यो दोंगुल्ल्यो वा दोंगर अलवर संहतीच्या स्फटीकजन्य फातरांसावन तयार जाल्ले आसात. यमुनादेगेच्या ‘खादर[ भागांतली गाळाची माती (रेंवट) ईशान्येकडल्या उंचावयल्या खादर भागांतली चिकटमाती पूण पिकाळ आनी नजफ्फश आनी फतेपुरबेरी कडची सकल ‘डाबर’ भूंय हे हांगाचे मातयेचे मुखेल प्रकार आसात. ह्या प्रदेशांत कंकर, चुनखडी आनी घरां बांदपाक उपेगी पडपी फातर मेळटात. उदेंत भागांतल्यान उत्तर दक्षिण दिशेन व्हांवपी यमुना ही एकूच न्हंय ह्या राज्यांत आसा.
हांगाचें हवामान वेगळ्या स्वरुपाचें. गीम आनी शिंयाळो हांच्या तापमानांत बरोच फरक जाणवता. गिमाच्या दिसांनी तापमान ३७.८० ते ४०.६० सॅ. इतलें आसता. वर्सुकी सरासरी पावस ७५ सेंमी. इतलो पडटा. जून ते सप्टेंबर ह्या काळांत चड पावस पडटा. हांगाचीं रानां लागीं लागीं काबार जाल्लीं आसात. प्रदेशाचो फकत १,००० हॅक्टर भागूच रानांतळा उरिल्लो आसा. वनमहोत्सव येवजणेसकयल मुद्दम रूख लावन रानां वाडोवपाचे यत्न सरकार करीत आसा. हांगाचीं रानां पातळ आशिल्ल्यान मोनजातीचें प्रमाण साप उणें. हांगाच्या रानांनी कोले, लांडगे, हरणां, रानदुकर आनी हेर मोनजाती सांपडटात.
इतिहास – आज ‘पुराना किला’ म्हणून प्रसिद्द आशिल्ल्यान जाग्यार इ.स. पयलीं सु. पंदाराव्या शेंकड्यांत पांडवांची इंद्रप्रस्थ राजधानी आशिल्ली असो परंपरागत समज आसा. हांगा पुर्विल्ल्या काळाचे कांयच अवशेश सांपडनात. पूण आख्यायिकांवरवीं हे एक व्हड शार आशिल्लें अशें कळटा. ते उपरांत क्रिस्तापयलीं पयल्या शेंकड्यांत दिलू राजान कुतूब मिनारालागीं पयले खेपे दिल्ली शार वसयलें. १०२० वर्सा तोमरराजा अनंगपालान सूर्यकुंडाची आपले राजधानी दिल्लीक हाडली. तोमर वंशियांनी हांगा लालकोट ह्या नव्या नगरांत साबार देवळां, अनंगताल हें तळें आनी आयज लेगीत प्रसिद्द आशिल्लो लोहस्तंभ उबारलो. चौहानवंशीय पृथ्वीराजान राजधानीचो विस्तार चार पटींनी वाडयलो. पृथ्वीराज हो दिल्लीचेर राज्य करपी निमाणो हिंदू राजा आशिल्लो. ताणें हांगा कांय सोबीत देवळां बांदलीं आनी ऊंच स्तंभूय उबारलो. ताणें ह्या शारा भोंवतणी ऊंच परकोट बांदून रायपिठोरा किल्लो बांदलो. ११९३त मुहम्मद घोरीन पृथ्वीराजाक मारून दिल्लीची हिंदू सत्ता काबार केली. घोरीचो सेनापती कुत्बुद्दीन ऐबक हाणें दिल्लीची सुलतानी करून गुलाम वंशाची स्थापणूक केली.
पृथ्वीराजान बांदिल्लीं देवळां मोडून ‘कुव्वतुल इस्लाम’ ही व्हड मशीद बांदली आनी स्तंभाच्या जाग्यार ७२.५६ मी. उंचायेचो कुतूबमिनार उबो केलो. गुलाम वंशाफाटल्यान खिलजी हांगा आयले. खिलजी घराण्यांतल्या अलाउद्दीन हाणें तेराव्या शेंकड्यांत सिरीक नवी राजधानी बांदली. चवदाव्या शेंकड्यांत तुघलक सत्तेर आयले. घियासुद्दीना तुघलक हाणें तुघलकाबाद, मुहम्मदान जहाँपनाह आनी फिरूझशाहान फिरोझाबाद अशो तीन वेगळ्यो वेगळ्यो राजधानी बांदल्यो. १३९८त तैमूरलंग हाणें दिल्लीचेर घुरी घालून सबंद दिल्ली लुटली आनी एक लाख नागरिकांची कत्तल केली. तेउपरांत सुमार अर्दो शेंकडो तरी दिल्ली सय्यदांच्या शेकातळा आशिल्ली. पूण ते रीतसर राजकारभार करूंक शकलेनात. १४५१त सय्यदांक हारोवन लोदी वंशियांनी आपली राजधानी आग्राक व्हेली.
१५२६त बाबरान पानीपताच्या झुजांत इब्राहीम लोदी हाका मारून मोगल वंशाची थापणूक केली. ताचो पूत हुमायून हाणें इंद्रप्रस्थाच्या जाग्यार दिनेपनाह ही नवी राजधानी बांदपाक सुरवात केली; पूण बांदकाम काबार जावंचे पयलीं शेरशाह सूर हाणें ताका धांवडावन ह्या जाग्यार नवें शार बांदलें. हुमायून शेरशहा मेल्या उपरांत आपलें राज्य परत मेळयलें. ताचे उपरांत अकबर हाणें आपली राजधानी आग्रा आनी फतेपूर सिक्रीक दवरली आनी जहांगीर हाणें लाहोराक आपली राजधानी दवरली. मुखार शाहाजहानान फिरोजाबादेक नवी राजधानी बांदली. आयजूय ती दिल्ली शार म्हणून प्रसिद्द आसा. औरंगजेबा फाटल्यान मोगल साम्राज्याचे ल्हान-ल्हान कुडके जावपाक लागले. १७३९त नादिरशाहान आनी १७५७त अहमदशाह दुर्रानी हाणीं दिल्ली लुटली. १७७१त मराठ्यांनी शाह आलम हाका दिल्लीचे गादयेर बसोवन दिल्लीचो कब्जो घेतलो. १८०३त इंग्लिशांचो सेनापती लेक हाणें मराठ्यांक हारोवन इस्ट इंडिया कंपनीकडेन दिल्ली सोंपयली.
१८५७त बंडवाल्यांची सत्ता कांय दीस दिल्लीचेर आशिल्ली, पूण १८५८त इंग्लिशांनी दिल्ली परत घेतली. १९११त हिंदुस्तानाची राजधानी कलकत्यासावन दिल्लीक व्हरपाची घोशणा राजा जॉर्ज पांचवो हाणें केली. दिल्ली शाराक राजधानीचो दर्जो मेळ्ळे उपरांत हांगा भोव उदरगत जावपाक लागली.
देशाच्या चारूय दिशा लोह आनी राजमार्गांनी दिल्लीक जोडल्यो. नवी दिल्ली राजधानीखातीर रायसीना ह्या सड्याचेर सर एडविन लट्येन्झ हाणें आंखिल्ले येवजणेचें काम सोंपले उपरांत हांगाच्यान राज्यकारभार चलोवपाक सुरवात जाली. १९४७त ब्रिटीश सत्ता सोंपले उपरांत दिल्ली हीच स्वतंत्र भारताची राजधानी जाली.
राज्यवेवस्था – १ नोव्हेंबर १९५६ सावन दिल्लीचो ‘केंद्रशासीत प्रदेशां’चे वळेरींत आस्पाव केलो. मे १९६६त लोकसभा आनी राज्यसभा हाणीं पास केल्ल्या विधेयकावरवीं णव सप्टेंबर १९६६ दिसा दिल्लींत नव्या प्रकारचो राज्यकारभार सुरू जालो. दिल्लीच्या ह्या केंद्रशासीत राज्यांत वेंचून दिल्ल्या ६१ वांगड्यांची एक म्हानगरी परिशद आसली. परिशदेंतले पांच वांगडी राष्ट्रपतीन नेमिल्ले आसताले. गृहमंत्र्याच्या सल्ल्याप्रमाण राष्ट्रपतीन नेमिल्लो नायब राज्यपाल सगळ्या कारभाराची
