श्रीकृष्णावरी देवीन आप ले अवतार प्रयोजन थंय स्पश्ट केलां तें अशें-
यदा यदा हि धर्मस्य तदा ग्लानिर्भवति भधर
अभ्युत्थाानमधर्मस्य तदा वेषान् बिभर्म्यहम् ||
अर्थ-(देवी म्हण्टा) हे हिमाचाला,जेन्ना जेन्ना धर्माक ग्लानी येता आनी अधर्माचें अभ्युत्थान घडटा तेन्ना तेन्ना हांव शरिरधारीणी जावन अवतरतां.
देवीभागवताचेर नीलकंठ (इ.स. चें अठरावें शतमान) नांवाच्या महाराष्ट्रीय तंत्रशास्त्रज्ञान बरयल्ली टिका उजवाडाक आयिल्ली.ताणें देवी भागवताच्या गौड आनी द्रवीड पाठांचो उल्लेख केला.
-कों. वि. सं. मं.
देवी माहात्म्य : देवीच्या उपासकांचो एक मुखेल ग्रंथ.हो ग्रंथ मार्कंडेय पुराणांत आसा. हातूंत 567 श्लोक आसून ते 11 अध्ययायांनी विभागल्यात.तशेंच ह्या 567 श्लोकांचे 700 मंत्रांनी वांटे केल्ल्यान हो ग्रंथ सप्तसती वा दुर्गासप्तशती ह्या नांवान वळखतात.
देवीमाहात्म्यांत महाकाली,महालक्ष्मी आनी महासरस्वती ह्या देवीच्या त्रिविध स्वरुपांचीं चरित्रां बरयल्लीं आसात.पयल्या अध्यायाांत महाकालीचें चरित्र आसा.ह्या अध्यायांनी 71 ते 87 ह्या 17 मंत्रांनी ब्रह्मस्तुती आसा. 2 ते 4 ह्या तीन अध्यायांनी महालक्ष्मीचें चरित्र आसा.तातूंत महिषासूरवधाची कथा वर्णिल्ली आसा.चवथ्या अध्यायांतल्याा पयल्याा 27 मंत्रांनी देवांनी केल्ली जगदंबेची स्तुती आसा.ह्या स्तुतीमंत्रांत देवीचें विश्वव्यापक स्वरूप वर्णन केल्लें आसा.तातूंतलो एक मंत्र असोः
हेतुःसमस्तजगतां त्रिगुणापि दोषै-
र्न ज्ञायसे हरिहरादिभिरप्यपारा |
सर्वाश्रयाखिलमिदं जगदंशभूत-
मव्याकृता हि परमा प्रकृतिस्त्वमाद्या||
अर्थ-तूं पुराय संवसाराचें मूळ कारण.तूं त्रिगुणात्मक आसुनूय त्या त्रिगुणापसून वेगळी आसा.हरिहरादी देवांक लेगीत तुजो पार लागिल्लो ना.तूं सगळ्यांक आदाररूप आसा.हें पुराय जग तुज्या अंशरुपान आसा.तूं अविकृतस्वरुपी अशी व्हड आद्य प्रकृती.
निमाण्या णव अध्यायांनी (5 ते 13) महासरस्वतीचें चरित्र आसा.ह्या भागांत चडशें शुंभ-निशुंभाच्या वधाचें वर्णन आसा.देवीसूक्त ह्या नांवान नामना आशिल्लो मंत्र चोंबो ह्याच भागांत आसा.हाच्या इकराव्या अध्यायांतल्या पयल्या 35 मंत्रांच्या चोंब्याक नारायणी स्तुती अशें म्हण्टात.
देवीच्या त्रिविध स्वरुपाचीं हीं चरित्रां सुमेधा ऋषीन सुरथ राजा आनी समाधी वैश्य हांकां सांगिल्लीं आसात.दुस्मानाकडल्यान हारिल्लो सुरथ राजा आनी धनाच्या लोभाक लागून बायल भुरग्यांक मार घालून घराभायर घालपी समाधी वैश्य हे रानांत एकामेकांक मेळटात.ते दोगूय सुमेधा ऋषीक शरण वतात.तेन्ना तो तांकां आदिशक्तीचें माहात्म्य आनी तिचे उपासनेची वाट दाखयता.
सप्तशतींतले हे कथेंत चित्ताची एकाग्रताय आनी कार्यशीलताय ह्या दोन गुणांचेर अनुक्रमान समाधी वैश्य आनी सुरथ राजा हांचीं व्यक्तिचित्रां उबारून तांच्या मार्गांत आयिल्ल्यो अडचणी,सदबुध्दी आनी वििचारशक्ती हांचें प्रतीक आशिल्ल्या सुमेधा सोडयल्यो अशें दाखयलां.महाकाली,महालक्षमी आनी महासरस्वती हीं त्रिविध रुपां अनुक्रमान शरीरबळ, संपत बळ आनी गिन्यानाचेंबळ हांचीं प्रतिकां आसात. ह्या तिगांयचे उपासनेन व्यष्टी आनी समष्टी हांचें जिवीत पुराय तरेन समृध्द जातलें असो सप्तशतीचो संदेश आसा.
देवीच्या उपासना क्षेत्रांत ह्या ग्रंथाक खुबूच म्हत्व आसा. ज्ञानेश्वरान भगवदगीतेचेर सप्तशतीचें जें रूपक केलां तातूंत ह्या ग्रंथाक मंत्रभगवती म्हळां.
ह्या ग्रंथाक संक्षेपान चंडी अशेंय म्हण्टात. - कों. वि. सं. मं.
देवी संप्रदाय : भारतांत देवतेचे उपासनेचे नदरेन जे पंथ वा संप्रदाय निर्माण जाले, तातूंत देवी वा शक्तीपुजक वा मातृदेवतापुजक संप्रदाय हो खूब पुर्विल्लो आनी सर्वव्यापी आसा. देवताशास्त्रांत पंचदेव उपासनेक मुखेल सुवात आसा. निर्गूण वा निराकार परतत्वाचें सगूण वा साकार प्रतीक कल्पून ताची भक्ती करप वा कृपेचे अपेक्षेन पुराय जिवीत ताच्या पुजन-किर्तनांत घालोवप, ही पद्दत भारतीय भक्ती मार्गाचें खाशेलपण. भक्तीमार्गांत कितल्योश्योच देवता आसात. पूण विष्णु, शिव, सूर्य, गणपती आनी देवी हांची पुजा आनी भक्ती व्यापक प्रमाणांत जायत आसता. देवता आनी शक्त हांची ल्हव ल्हव उदरगत जायत गेली आनी ह्या विकासक्रमांत शक्तीक देवत्व प्राप्त जालें. हे शक्तीकूच तिच्या असामान्य तेजाक लागून 'देवी' हें नांव पडलें. अर्थात देवत्वाच्या दादल्या तत्वाक आनी बायल तत्वाक वेगळावपी ओळ बरीच अस्पश्ट आसा.
'दीव्यती इति देवी' अशी देवी शब्दाची व्युत्पत्ती सांगतात. 'खेळप' असोय 'दिव्' धातूचो अर्थ आसा. तेप्रमाण अनंत कोटी ब्रम्हांडाच्या सृश्ट - स्थिती - लय रूपाची क्रिडा देवी करीत आसता, असो अर्थ जातलो. हेर देवांप्रमाणूच परापरशक्तीन भुतांच्या पालनाखातीर आनी दुश्टांच्या संहाराखातीर वेगवेगळे 'अंशावतार' धारण केले. धर्माचे दुस्मान आशिल्ल्या कितल्याश्याच राकेस फुडाऱ्यांचो नाश करून देवीन देवांची आनी आपल्या भक्तांची राखण केली, अशें म्हण्टात. तिचे अवतार प्रसंगाप्रमाण सात्विक, राजस आनी तामस स्वरूपाचे आसात. तेप्रमाण तिचीं लोकीक नांवाय वेगवेगळीं दिश्टी पडटात. 'दुर्ग' नांवाच्या राकेसाक मारिल्ल्यान ती 'दुर्गा' जाली. 'महिषासुराक' मारून ती 'महिषासूरमर्दिनी' जाली. चंड - मुंडाचो वध केल्ल्यान तिका 'चामुंडा' हें नांव पडलें. ह्यो राकेसांच्या वधाचो काणयो मुखेल करून 'सप्तशती', 'देवी भागवत', 'ब्रम्हांडपुराण', 'ब्राम्हवैवर्त पुराण' ह्या पुराणग्रंथांनी आनी जायत्या तंत्र ग्रंथात आयल्यात. देवीचें कार्यस्वरूप सामूहिक तेजाचें आसा.
मूळ देवीचो वास 'मणिद्वीपा'त आसा, थंय ती पांच देवतांच्या शींवासनाचेर विराजमान जाल्या, हे भुवनेश्वरीतूच स्वताच्यो कांय अंश - शक्ती तीन मुखेल देवांक दिल्यो, अशें देवी-भागवतांत सांगलां.
महासरस्वतींत सत्वाचें, महालक्ष्मींत रजरसचें आनी महाकालीत तमसचें प्राबल्य आसता. ताका लागून देवीचे मुर्तींतूय फरक जाला. संप्रदायाप्रमाण सरस्वती हंसवाहक आशिल्ली. धवें लुगट न्हेशिल्ली आनी वीणा - पुस्तक धारण केल्ली आसा. महालक्ष्मी कमलासना, शंखचक्रगदा धारण केल्ली आसा. महाकाली श्मशानवासिनी, नरमुंडमाळो धारण केल्ली, हातांत खड्गशूल घेतिल्ली आनी क्रूर आसा. त्रिगुणांच्या सापेक्ष आविर्भावक लागून संवसारांतल्या सगळ्या वस्तूंनी देवी साररूपान वास करीत आसता.
