ताणें 1 वर्सभर पंतप्रधान म्हणून बरो वावर केलो. - कों. वि. सं. मं.
देशपांडे, दत्तात्रय आत्माराम : (जल्म : 27 नोव्हेंबर 1925, रामपूर - चिकोडी; मरण : 22 सप्टेंबर 1970).
सुटकेझुजारी. ताणें एस्. एस. सी. मेरेन शिक्षण घतलें. 'आझाद गोमंतक दल' संघटनेचो तो संस्थापक वांगडी आशिल्लो. 1942 - 45 ह्या काळांत ताणें भारत छोडो चळवळींत वांटो घेतिल्लो. नेताजी सुभाषचंद्र बोस हाणें स्थापन केल्ल्या 'फॉरवर्ड ब्लॉक' संघटने खातीर तो बंगाल. बिहार आनी ओरिसा हांगा वावर करतालो(1946). उपरांत तो गोंयांत आयलो आनी माध्यमिक शाळेंत शिकोवंक लागलो. 18 जून 1946 ह्या दिसा डॉ. लोहियान सुरू केल्ले गोंयचे सुटके चळवळींत ताणें सक्रीय वांटो घेतिल्लो. एप्रिल 1947 सावन ताणें विश्वनाथ लवंदे, नारायण नायक, प्रभाकप सिनारी, हांचें वांगडा आझाद गोमंतक दल संघटनेखातीर मोलादीक वावर केलो. म्हापसा आनी पर्वरी हांगां धाडसी क्रांतीकारी वावरांनी ताणें वाटो घेतिल्लो.
डिसेंबर 1947 त पोलिसांनी ताका धरलो. 1949त जेन्ना ताका प्रादेशीक लश्करी न्यायालयामुखार उबो केलो तेन्ना हेर 6 वांगड्या सयत ताका आफ्रिकेक बंदखणीची ख्यास्त फर्मायली. पूण मडगांव, पणजी, आग्वाद आनी रेईश मागुश हांगाचे बंदखणींत आसतना ताका पोर्तुगीज अधिकाऱ्यांची सुमाराभायर जाचांक तोंड दिवचें पडलें. बंदखणीतली अपमानाची वागणूक आनी खर जांच हांचे आड विरोध करपाक ताणें 16 दीस भूक हरताळ केलो. हाचेर उपाय काडूंक पुर्तुगीज अधिकाऱ्यांनी ताका पिसो थारायलो आनी दोतोराकडल्यान तसो दाखलो घेवन ताची रवानगी पोर्तुगालच्या 'मिंगेल बाँबार्डा' हॉस्पीटलांत केली (1953). फुडें गोंय स्वतंत्र जातकच ताची सुटका जाली. उपरांत गोंयांत येवन ताणें पिडेस्तांखातीर तशेंच कामगारां खातीर वावर करूंक सुरवात केली.
मुरगांव बंदरांत ताणें कामगार संघटना स्थापन केली आनी तांचेखातीर जायत्यो सुविधा मेळोवन दिल्यो. 'गोवा डॉक लेबर युनियन' चो तो अध्यक्ष आशिल्लो. मुरगाव पोर्ट ट्रस्टाच्या विश्वस्त मंडळाखातीरय ताणें काम केलां. ताणें इंडियन नॅशनल ट्रेड युनियनचो संचालक म्हूण तशेंच टॅक्सी संघटना आनी नवजिवन संस्थेचो अध्यक्ष म्हणूनय कांय तेंप काम केलें. 22 सप्टेंबर दिसा ताका मरण आयलें. - कों. वि. सं. मं.
देशपांडे, पुरषोत्तम लक्ष्मण : (जल्म : 8 नोव्हेंबर 1919 मुंबय).
मराठींतलो नामनेचो आनी वयल्या पांवड्यावयलो विनोदी बरोवपी, नाटककार, मराठी रंगमाचयेकडेन आनी चलचित्र सृश्टीकडेन नट, संगीतकार, पटकथालेखक, दिग्दर्शक ह्या नात्यान लागींचो संबंद आशिल्लो अश्टतासांचो कलाकार.
मुंबयंत एका मध्यम वर्गांतल्या कुटुंबांत ताचो जल्म जालो. ताचें शिकप मुंबय आनी पुण्यांत एम. ए., एलएल. बी. मेरेन जालें. ताचो आजो वामन मंगेश दुभाषी उर्फ 'ऋग्वेदी' हो कवी आनी बरोवपी.
संस्कृत आनी बंगाली भाशेचो ताका खूब अभ्यास आसलो. ताच्या साहित्यमोगाचे आनी विनोदबुद्दीचे संस्कार देशपांडेचेर भुरगेपणापसून जाले. फुडें नटवर्य चिंतामणराव कोल्हटकर आनी महाराष्ट्रातलें एक नामनेचे हार्मोनियमपटू दत्तोपंत राजोपाध्ये हांच्या सहवासांत तो नाट्य आनी संगीत ह्या मळांकडेन ओडलो.
अभिरूची ह्या म्हयनाळ्यांतल्यान 1943 च्या सुमाराक ताणें बरोवपाक आरंभ केलो. तशेंच कांय म्हत्वाच्या मराठी म्हयनाळ्यांतल्यान ताचें लेखन उजवाडाक येवपाक लागलें. अभिरूचींत 1944त 'भय्या नागपूरकार' नांवाचें ताणें एक ल्हानशें व्यक्तीचित्र बरयलें. ताचेफाटल्यान ताणें बरयल्लीं जायतीं व्यक्तीचित्रां 1962 वर्सा 'व्यक्ति आनी वल्ली' ह्या नांवान प्रसिध्द जालीं. मराठी समाजांत, मुखेलपणान मध्यम वर्गांत, पळोवपाक मेळपी तरेतरेच्या मनशांचीं जिती प्रतिनिधीक चित्रां हातूंत पळोवपाक मेळटात. आपल्या सोयऱ्यांचीं, इश्टांचीं तशेंच वेगवेगळ्या मळार मेळिल्ल्या नामवंतांचीं ताणें काडिल्लीं शब्दचित्रां 'गणगोत' (1966) आनी 'गुण गाईन आवडी' (1975) ह्या पुस्तकांनी आसात.
'खोगीर भरती' (1946), 'नस्ती उठाठेव' (1952), 'बटाट्याची' (1958), गोळाबेरीज' (1960), 'असा मी आसामी' (1964), आनी 'हसवणूक' (1968) हे ताच्या विनोदी लेखांचे संग्रह. मराठींतलीं श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकरापसून, प्रल्हाद केशव अत्रे मेरेन चलत आयिल्ली विनोदाची परंपरा देशपांडे हाणें फुडें व्हेली आनी ती चड तरल, अभिरूचीसंपन्न, कलात्मक आनी आधुनीक केली. वेगवेगळ्यां कारणांनी ताणें भायल्या देशांनी भोंवडी केली. थंय आयिल्ल्या नव्या अणभवांतल्यान ताणें 'अपूर्वाई' (1960), 'जावे त्यांच्या देशा' (1974) हेसारकीं प्रवासवर्णनां बरयलीं. ल्हान भुरग्यांचें निरागस उमळशिकेन नवे देश आनी थंयचे नवे अणभव घेवपाची तांची नदर ह्या पुस्तकांतल्यान दिसता. शांतिनिकेतनांत बंगालीच्या अभ्याखातीर वचून येतकच बरयल्लें. 'वंगचित्रे' (1974) हें पुस्तकय प्रवासवर्णनाचो एक बरो नमुनो.
'तुका म्हणे आता' हें संत तुकारामाचेर बरयल्लें पु. ल. देशपांडे हागेलें पयलें नाटक. तें रंगमाचयेर अपेसी थरलें. पूण रशियी नाटककार निकोलाय गोगोल हाच्या 'द इन्स्पॅक्टर जनरल' (इंग्लीश अणकार) हे नाट्यकृतीचें ताणें केल्लें 'अंमलदार' (1952) हें मराठी रूपांतर लोकप्रिय जालें. तातूंतली ताची अंमलदाराची भुमिकाय गाजली. ताचेफाटल्यान 'तुझे आहे तुजपाशी' ह्या नाटकान येस्स्वी नाटककार म्हणून ताचें आसन थीर केलें. हें नाटक दर एक रसिकांच्या काळजांत वचून बसलें.
'भाग्यवान' (1953), 'सुंदर मी होणार' (1958), 'ती फुलराणी' आनी 'तीन पैशाचा तमाशा' हीं ताचीं हेर नाटकां. हीं नाटकां मूळ इंग्लीश नाटकांचीं मराछी रूपांतरां आसलीं तरीय कथानकांची हाताळणी, संवाद हांतूंतल्यान ताचे स्वतंत्र प्रतिभेचो आनी शैलीचो प्रत्यय येता. सादे, साबीत, मार्मिक संवाद हें ताच्या नाटयलेखनाचें खाशेलपण. 'सारं कसं शांत शांत', 'छोटे मासे मोठे मासे', 'विठ्ठल तो आला आला', 'आम्ही लटिके ना बोलू' ह्या सारक्या एकांकींतल्यान हें बरें तरेन पळोवपाक मेळटा.
'वयम् मोठम् खोटम्' आनी 'नवे गोकुळ' हीं ताणें ल्हान भुरग्यांखातीर बरयल्लीं नाटकां. 'पुढारी पाहिजे' हें ताणें बरयल्लें नाटकय बरेंच प्रभावी जालें.
