नाट्यक्षेत्रांतल्या येसाक लागून चित्रपटसृश्टींतय ताचो प्रवेश जालो. 'पुढचे पाऊल' ह्या महाराष्ट्रांत गाजिल्ल्या तमाशा चलचित्रांत ताणें मुखेल भुमिका केल्यात.
'गुळाचा गणपती' ह्या ताच्या नामनेच्या चलचित्राची कथा, संवादलेखन, दिग्दर्शन, संगीत दिग्दर्शन आनी मुखेल भुमिकाय ताणें केल्यात.
ताणें 1961 उपरांत नोकरी करपाचें कायमचें सोडलें, आनी वेगवेगळ्या तरांच्यो नाट्यात्म कार्यावळी तो करपाक लागलो. 'बटाट्याती चाळ', 'असा मी आसामी' ह्या दोन पुस्तकांचो ह्या संदर्भांत खाशेलो उल्लेख करूंक जाय. देशपांडे हाची वयल्या पांवड्याच्या अभिनय गुणाची वळख हातूंतल्यान जाता. देशपांडे हाची समाजीक रिणाची भावना ताच्या ल्हान- व्हड कृतींतल्यान दिश्टी पडटा. जायत्या संस्थांक तो अर्थीक आदार करीत आसा.
राश्ट्रीय आनी संस्कृतीक उपक्रमाचे उदरगतीखातीर 'पु. ल.देशपांडे प्रतिश्ठान' 1965त स्थापन केलें. पुण्याच्या बालगंधर्व नाट्य मंदिराचें उभारणेंत ताचो व्हड वांटो आसा. महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृति मेडळाचो तो वांगडी आसलो आनी राश्ट्रीय संगीत नाटक अकादेमीचो उपाध्यक्ष आनी साहित्य अकादमीचो वांगडी आसलो.
भारत सरकारान 1966त 'पद्मश्री' दिवन ताचो भौमान केलो. 1967त ताका संगीत नाटक अकादमीचो पुरस्कार मेळ्ळो. 1965त नांदेडांत जाल्ल्या मराठी नाट्य संमेलनाचो तो अध्यक्ष आसलो. 1974त इचलकरंजींत जाल्ल्या सुवर्ण महोत्सवी मराठी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदाचो मान ताका मेळ्ळो. - कों. वि. सं. मं.
देशपांडे, मंगेश शणै : गोंयांतलो पुर्विल्ल्या काळांतलो एक राजकारणी. ताचो घराबो मूळ कुठ्ठाळचो. तो कारकुनाचें काम करतालो. ताची हुशारकी पळोवन ताका खानापुरच्या देशकुळकर्ण्याची सनद दिली. तेन्नाच्यान मंगेश शणैक देशपांडे हें नांव मेळ्ळें आनी तेंच उपनांव जालें. तो खर स्वामीभक्त आशिल्लो.
घाटावयल्या कांय देसायांनी केंद्र सत्तेआड बंड केलें. पूण मंगेश शणै तांकां सामील जालोना. उरफाटें, बंड मोडून काडपाक ताणें सरकाराक आदार दिलो. ताका लागून बंडवाल्यानीं रातचो ताच्या दाराक उजो लायलो. पूण ते रातीक मंगेश शणै आनी ताचें कुटूंब घरांत नशिल्लें देखून तीं वाटावली. ह्या घराण्याचे वंशज सद्या खानापूरांत आसात. - कों. वि. सं. मं.
देशपांडे, विनायक गणेश : (जल्म : 11 जुलय 1929, मोहोल, सोलापूर, महाराष्ट्र).
सुटकेझुजारी. ताणें मॅट्रिके मेरेन शिक्षण घेतलें. 3 ऑगस्ट 1955 ह्या दिसा बी. के. भडकमकर हाच्या फुडारपणाखाला 105 सत्याग्रह्यांक घेवन पत्रादेवीक सत्याग्रह केलो. थंय तांकां पोलिसांनी केल्ल्या फारपेटाक तोंड दिवंचें पडलें. 1985 वर्सा महाराष्ट्र सरकारान सन्मानपत्र दिवन ताचो भौमान केलो. - कों. वि. सं. मं.
देशपांडे, सुर्याजी राव : (जल्म : 1838).
हें घराणें मूळ गोंयचें. पूण बाटाबाटीच्या काळांत स्थलांतरीत जावन तें चंदगडाक गेलें. सुमार अडेचशें वर्सांपयलीं परतून गोंयांत येतकच तें फोंड्यां स्थायीक जालें. फोंडें म्हाल पुर्तुगेजांकडेन वतकच, देशपांडे घराण्यांतल्या दादल्यांनी पुर्तुगेज सेनेंत अधिकारी म्हणून काम केलें. पूण लस्करी घराण्यांत जल्मल्ल्या सूर्याजीन मात लेखकाचो पेशा म्हण आपणायलो.
योगायोगान सुर्याजीची वळख भोव भाषकोविद सरकारी दुभाशी - सखाराम कामत वाघ हाचेकडेन जाली. ताच्या सांगाताक लागून सुर्याजीक विंगडविंगड भाशा शिकपाची गोडी लागली. मराठी आनी पुर्तुगेज ह्या भासांचेर, सूर्याजींचें बरेंच प्रभुत्व आशिल्ले. ताची विद्वत्ता मतींत घेवन, सरकारान ताका दुभाशी आनी लिसेंवाचो मराठी प्राध्यापक ह्या दोन पदांचेर नेमणूक केली. उपरांत लिसेंवाचो रेयतोर (principal) म्हणून ताची नेमणूक जाली. ह्या पदाचेर नेमणूक जाल्लो सूर्याजी हो पयलोच हिंदू.
सखाराम कामत वाघ हाणें हातांत घेतिल्लें मराठी-पुर्तगेज कोशाचें काम. ताच्या मरणा उपरांत सुर्याजीन पुराय केलें. ह्या कोशांत. मोर्ल्स्व्थच्या कोशांतले 54 हजार शब्द आनी गोंयांतल्या चलणुकेंतल्या शब्दांचो आस्पाव जाला. सरकारान ह्या कोशाचो पयलो वांटो उजवाडायल्लो. पूण दुसरो वांटो मात छापलोना.
सूर्याजीरावान व्याकरणाभाशेन ग्रंथ-लिखाण केलें तरी मराठी - पुर्तुगेज कोशकार म्हणुनूच ताची चड नामना आसा. गोंयातलो एक विद्वान म्हणून पुर्तुगेज सरकार आनी विद्वानमंडळान ताचो भोवमान केला. - कों. वि. सं. मं.
देशप्रभु, वासुदेव आत्माराम : (जल्म : 2 नोव्हेंबर 1900, पेडणें; मरण : नोव्हेंबर 1962).
नामनेचो इतिहासकार. पेडणेकार ह्या नांवान ताच्या घराण्याची नामना आशिल्ली. श्रीमंत रावराजें हें भोवमानाचें बिरूद आशिल्लें हें घराणें. घरचे घराच ताणें पांचवी-सवी मेरेन मराठी शिक्षण घेतलें. भुरगेपणासावनच ताका विज्ञान, भुगोल आनी इतिहास ह्या विशयांची गोडी आशिल्ली. 'लोकमान्य' चो संपादक आनी रामचंद्र नारायण मंडलीक हाचेकडेन ताणें इंग्लिशीचें शिक्षण घेतलें. उपरांत ताणे म्हापश्यां आनी पणजें लिसेंवाचें दोन वर्सां मेरेन शिक्षण घेतलें. पाशिकुआल जुआंव गोमीश ह्या नामनेच्या वकिलाकडेन कायद्याचो अभ्यास केलो. उपरांत तो पेडण्यां गेलो. थंय ताका विठ्ठल सदाशिव सुखटणकार हाचें शिक्षणीक मार्गदर्शन मेळ्ळें. ल्हानपणापसून ताका वाचनाची आवड आशिल्ली. तेन्नाच ताणें 'शिवदिग्विजय' हो इतिहास ग्रंथ वाचलो आनी ताची इतिहास ह्या विशयाची आवड वाडत गेली. देखून ताणें इतिहासाचो अभ्यास सुरू केलो. ताका नाणीं आनी वस्तू संग्रहीत करपाची आवड आशिल्ली. ताणें आंध्र भृत्य सातवाहनांपसून कदंब, यादव, होयसळ हांचेमेरेन भांगर आनी हेर धातूंच्या पोरण्या नाण्यांचो संग्रह केल्लो. ताच्या वस्तु संग्रहांत मोहेंजोदडो संस्कृतायेंतल्या वस्तूंचो संग्रह आसा. पेडण्यां रवळनाथाच्या देवळालागसार उत्खननांत मेळिल्ल्यो कदंब काळांतल्यो दिवल्यां-स्टँड, चुनाळ, पण्टी आदी वेगवेगळ्यो धातूच्यो वस्तू आनी हेर जायत्यो वस्तू ह्या संग्रहांत आसात. नाणीं आनी वस्तू संग्रहावांगडाच ग्रंथ संग्रह, स्टॅम्पांचो संग्रह
