करप, फोट्याचो संग्रह करप आनी शिकारीचो ताका छंद आशिल्लो. पेडण्यांत ताणें शीलोन्नती समाजाची स्थापना करून ताचेवतीन व्याख्यानमाळ, वाचपघर आदी गजाली घडोवन हाडल्यो. जायत्या शिक्षणीक संस्थांकडेन ताचो संबंद आशिल्लो. कांय वर्सां तो सरकार सल्लागार मंडळाचो वांगडी आशिल्लो. पुर्तुगेज हिंदूंच्या देवळांक 'पागोदि' हें उतर कुच्छित्रीपणान वापरताले. तें बदलून 'देवालय' हें उतर वापरपाचो कायदो ताचे सुचोवणेवयल्यान केल्लो.
ताणें बरोवपाक सुरवात केली ती डॉ. फ्राग्रोझु हाच्या Xivaji com Sangue Portugues ह्या पुस्तकांक लागून. फ्राग्रोझु हाणें शिवाजीविशीं किद्यायकिदें विचार मांड्डील्ले. ताका जाप दिवपाक ताणें 'शहाजी जिजाईच्या लग्नाचे परिणाम', हें पुस्तक मराठींतल्यान बरयलें. ताचें आनीक एक पुस्तक म्हळ्यार 'नागदेवाचा ताम्रपट'. हेंय पुस्तक इतिहास स्वरूपाचेंच आसा. ताचें भोंवडेवर्णनापर 'माझी आफ्रिकेची सफर' हेंय एक म्हत्वाचें पुस्तक.
ताणें वट्ट चार पुस्तकां बरयल्लीं. तेभायर कांय स्फूट लेखनय केलें. 1920त 'भारत' ह्या साप्ताहिकांत तेणें पयलें बरप केल्लें. तेउपरांत ज्ञानमंदिर, पुरुषार्थ, शार्दूल आदी मासिकांनीय इतिहासाविशीं बरप केलें. - कों. वि. सं. मं.
देशमुख, गोपाळ हरी : (जल्म : 18 फेब्रुवारी 1823, पुणें; मरण : 9 ऑक्टोबर 1892, मुंबय).
नामनेचो समाजसुदारक. ताका लोकहीतवादी ह्या नांवान वळखतालें. ताचें मूळचें आडनांव सिध्देय. पूण ताच्या घराण्याक देशमुखीचें वतन मेळ्ळें आनी तेन्नाच्यान ताच्या घराण्याचें आडनांव देशमुख जालें. पिरायेच्या सातव्या वर्सा ताचें लग्न जालें. ताची बायल तेन्ना फकत चार वर्सांची आशिल्ली. पिरायेच्या 13 व्या वर्सा ताच्या बापायक मरण आयलें. तेन्नाच पेशवाईचो अस्त जाल्ल्यान ताच्या घराण्याक कठीण परिस्थिती आयिल्ली. ह्या घरगुती जिवीतावांगडाच, तेन्नाचे समाजीक परिस्थितीचे ताच्या मनार खोल परिणाम जाले.
भुरगेपणांतूच ताणें शालेय शिक्षण घेता आसतना जायत्या धर्मीक ग्रंथाचो खोलायेन अभ्यास केल्लो. 1844त ताचें शिक्षण पुराय जातकच ताका पुणेंच्या 'द एजंट फॉर सरदार्स ईन द डॅक्कन' कार्यालयांत अणकारपी म्हणून नोकरी सांबाळून भौशीक चळवळींनी आनी शिक्षणाविशीं वावरांत तो कार्यशील आशिल्लो.
फुडें ताणें जॉयंट जज्ज आनी सॅशन्स जज्ज म्हणुनूय काम केलें. अहमदाबादेक धा वर्सां ताणें 'लघुवाद न्यायालयाचें' (Small Causes Court) मुखेल न्यायाधीशपद सांबाळ्ळें.
ताका मुळांतूच खर स्मरणशक्ती आनी बुध्दीमत्ता हांची देण आशिल्ली. समाजकारण, अर्थकारण तशेंच राजकारण आदी मळांचेर तो निपूण आशिल्लो. बालविवाह, सती, बोडकी जावप आदी रूढींचो तो सतत निशेध करतालो. बायल-दादलो समानतायेचो नवो विचार ताणें लोकांमुखार मांडलो. समाजांतल्यो राक्षसी रूढी काबार जालेबगर बायलांची समाजाची उदरगत जावप शक्य ना अशें ताचें मत आशिल्लें. इंग्लीश राजवटींतलें पिळवणुकीकडेन ताणें समाजाचें लक्ष ओडून घेतिल्लें. परदेशी म्हालाविशीं ताका तिडक आशिल्ली. प्रारब्धवाद आनी अवतारवाद पयस करून लोकांनी प्रयत्नवादी आनी गिन्यानी जावंचे अशी ताची इत्सा आशिल्ली. कर्मकांडांत आनी अर्थ नाशिल्ली जीण जगपाक ताका तिडक येताली. समाजसुदारणे वांगडाच राज्यसुदारणा जावंची अशें ताचें ध्योय आशिल्लें. समाजाच्या दरेक आंगाविशीं ताचे सुदारक विचार त्या त्या वेळार 'प्रभाकर' (सातोळें), 'इंदुप्रकाश' 'वृत्तवैभव' 'सुबोध पत्रिका' आनी नेमाळ्यांतल्यान उजवाडाक येताले. ताणें 25 व्या वर्सा लिखाणाक सुरवात केल्ली. आद्य निबंधकार म्हणुनूय ताका वळखताले. फुडें 'प्रभाकर' सातोळ्यांतल्या ताच्या लेखांची 'शतपत्रे' ह्या नांवान नामना जाली. 'गीतातत्व' (1878), 'आश्वलायन गृह्यसूत्र' (1880) 'गुजरात देशाचा इतिहास' (1885), 'लंकेचा इतिहास' (1888), 'ग्रामरचना, त्यातील व्यवस्था आणि त्याची हल्लीची स्थिती' (1883), 'जातिभेद' (1877) 'लक्ष्मीज्ञान' आदी कांय नामनेचे ग्रंथ आसात. हातूंत 'लोकहितवादींची शतपत्रे, आनी 'निबंधसंग्रह' आदीक खुबूच म्हत्व आसा. ज्ञानप्रकाश आनी इंदूप्रकाश हीं पत्रां सुरू करपांत ताचो मोलादीक वांटो आसा. हाचेभायर पुण्याक 'नेटिव जनरल लायब्ररी' स्थापन करपांत, गुजरातांत शाळा, वाचनालय सुरू करपांत ताणें खूब कश्ट घेतल्यात. विधवा विवाहाक मान्यतायआनी प्रतिश्ठा मेळोवन दिवपाखातीर ताणें पुनर्विवाहोत्तेजक मंडळी' हे संस्थेची स्थापना करपात हातभार लायिल्लो.
इ. स. 1874त ताचो भोवमान करपाक मुंबय विद्यापिठान ताका फॅलोशिप दिली. इ. स. 1877त दिल्ली दरबारा वेळार शासनान ताका रावबहादूर ही पदवी दिवन भोवमान केलो. इ. स. 1880 - 82 ह्या काळांत तो मुंबय कायदो काउन्सिलाचो वांगडी आशिल्लो.
समाजांतली अंधश्रध्दा, रूढी, निश्क्रीयता, दैववादी विचार, जातीभेद, धर्मीक कर्मकांड आदी प्रस्नांविशीं व्यापक विचार करून निर्भीडपणान आपले विचार समाजामुखार दवरपी तो पयलो लोकहितवादी आशिल्लो. - कों. वि. सं. मं.
देशमुख, चिंतामण व्दारकानाथ : (जल्म : 14 जानेवारी 1896 नाते, जि. कुलाबा).
भारताचो आदलो अर्थ मंत्री, श्रेश्ठ अर्थनीतिज्ञ आनी पयले श्रेणीचो प्रशासक. कायस्थ प्रभू घराण्यांत ताचो जल्म जालो. ताचो बापूय, द्वारकाऩाथ, वकील आशिल्लो.
देशमुखाचें मुळावें शिक्षण नाते ह्या गांवांतूच जालें. पिरायेच्या इकराव्या वर्सा ताणें पयली शिश्यवृत्ती मेळयली. 1912 वर्सा मुंबयच्या 'आर्यन एज्युकेशन सोसायटी'चे माध्यमिक शाळेंतल्यान, तो मॅट्रिकेचे परिक्षेंत पयल्या क्रमांकान पास जालो. त्या वर्सासावन सुरू केल्ली जग्गनाथ शंकरशेट शिश्यवृत्ती मेळोवपाचो पयलो मान देशमुखाक फावो जालो. एलफिन्स्टन म्हाविद्यालयांतल्यान इंटराची परिक्षा पास जातकच तो इंग्लंडाक गेलो आनी 'केंब्रिजच्या' जिझस म्हाविद्यालयांतल्यान बी. ए. पास जालो. भौतिकीच्या प्राध्यापकान दिल्ल्या वायट शेऱ्याक लागून ताणें तो विशय सोडून ताचे बदला वनस्पतविज्ञान हो विशय घेतलो आनी ह्याविशयाचें, विद्यापिठाचें इनाम मेळयलें. समाजीक कार्य ही ताची आवड आनी बागकाम हो ताचो छंद आशिल्लो. इंग्लंडात आसतनाच तो रोझिना सिल्कॉस हे इंग्लीश चलयेवांगडा 1920 वर्सा पयले खेपे लग्न जालो.
