खलिक तो खोया नहीं, उसी महल में ढूँढ||
अर्थ - हे मूर्ख मना, सात सर्गांच्या अवकाशांत तूं हेडटा, पूण परमेश्वर खंयच शेणूंक ना. तूं जंय आसा थंयच ताका सोद. - कों. वि. सं. मं.
दोळो आनी दोळ्याचे विकार : मानवी शरिरांतल्या ज्ञानेंद्रियांतलें एक म्हत्वाचें इंद्रीय. उजवाड, काळोख, वस्तू, तांचो रंग, आकार, रूप हें दृश्टीज्ञान मनशाक दोळ्यांकडल्यान मेळटा. गिन्यान मेळोवप, सैमाक तेळप, भोंवतणच्या घडामोडींची जाणविकाय करून घेवप आदी गजाली आमी चडश्यो दोळ्याच्या आदारान करतात. दोळ्यांची हालचाल, दोळे उगडप-धांपप, तांचें तेज हातूंतल्यान वेगवेगळ्यो भावना उकत्यो जातात. मुखामळाची सोबीतकाय खूबशी दोळ्यांचेर आदारून आसता. हाका लागून दोळो हो एक म्हत्वाचो अवयव जाल्ल्यान ताची जतनाय घेवप गरजेचें.
तकले सकयल फुडल्या भागांत हाडांच्या फुनेलाचे खोलायेंत 24 मीमी. व्आसाचे गड्ड्यावरी वाटकुळे दोळे बसयल्ले आसतात. तांचो फुडलो भाग कांय प्रमाणांत(bulged) फुगीर आसता. हो भाग कंवचेवरी आसून ताका पारदर्शनेत्रपटल (Cornea) म्हण्टात. पारदर्शनेत्रपटली भितर एक काळो पड्डो आसता, जाका परितारिका (Iris) म्हण्टात. ह्या पट्ट्यावयल्यानच मनशाच्या दोळ्यांचो रंग दिसता. थोड्यांचो ह्या पड्ड्याचो रंग घारसो वा निळो वा कसल्याय रंगाचो आसूं येता. जाचेवयल्यान ताचे दोळे घारशे वा निळें तें थरोवप जाता. परितारिकाचे मदीं एक वाटकुळो बुराक आसता, जाका बावली (Pupil) म्हण्टात. हो बुराक दोळ्याचेर उजवाड पडटकच बारीक जाता आनी दोळ्यांत वचपी उजवाडाचें नियंत्रण करता.
दोळ्याच्या आंगाक तीन थर आसतात. भायल्याक श्वेतपटल (sciera) म्हण्टात. तो धवो आसता. दोळ्याक घटाय दिवप आनी दोळ्याच्या भितल्लया भागाची राखण करपाचें काम करता. पारदर्शनेत्रपटल (Cornea) हो हाचोच फुडलो भाग आसता. मदलो थर दोळ्याक आहार पावयता. हाचे फुडलें वटेनच्यान फाटीं अशें तीन भाग आसात. परितारिका (Iris), रोमक (Ciliary) आनी रंजितपटल (Choroid), दृश्टीपटल (Retina) uहो सगळ्यांत भितल्लो पड्डो. आमी पळयतात त्या वस्तूंची हाचेर पिरतिमा तयार जाता. (Visual impression) दृष्टिपटलावयरची प्रतिमा नेत्रचेता (optic nerve)वरवीं मेंदवाक पावता. दोळ्याक जें दिश्टी पडटा तें नेत्रचेता (optic nerve) मेंदवांत व्हरता आनी थंय खरी निमाणी लमजिकाय जाता. बावलेच्या फाटल्यान आशिल्ल्या भागाक स्फटीकभींग (Crystalline Lens) म्हण्टात. दोळ्याच्या भिंगामुखावयली सुवात परितारिका दोन भाग करता. (1)भायली कूड (Anterior chamber) आनी (2)भितल्ली कूड (Posterior chamber). भायली कूड हातूंत उदकावरी() आनी भितल्ली कूड हातूंत जॅली () आसता. दोळ्याचो पातयो आनी भुंवयो दोळ्याक तेंकुनूच पूण भायले वटेन आसतात. त्यो फुडले वटेन दोळ्यांची राखण करतात. दोळ्यांत धुल्ल, धुंवर, कुसकूट वा कसलीय आडखळ वचचेआदीं पातयो बंद जातात आनी दोळ्यांक मार लागना. पातयो उकत्यो आनी बंद जावपाचें नियंत्रण मेंदवांत आसता. पातयो मिनटाक 11-14 फावट उकत्यो आनी बंद जातात. ह्या वेळार त्यो दोळ्यांत पडिल्लो कोयर आदी निवळ करतात आनी दोळ्यांचीं दुकां हारशाचेर पातळायतात. हाका लागून दोळ्याचो हारसो ओलो उरता. (हारसो सुकल्यार तो धवो जाता आनी दिसपाचें बंद जाता.) मनशाक पुरो जाता तेन्ना शरिराक आनी मेंदवाक सुशेग जाय आसता. दोळें उकतें दवरून आड पडल्यार शरिराक सुशेग मेळटा पूण मेंदवाक मेळना.जेमेरेन दोळें उकतें आसतात तेमेरेन मेंदवाचें काम चालू आसता देखून मनशाक न्हिद येता तेन्ना आपशींच दोळें ल्हव ल्हव बंद जातात.
दुकां वाहिनी (Lacrymal Systems) दोळ्याच्या, नाकाच्या अर्दान आसता. हातूंतली दुकांगांठ तयार करता, दुकां दोळो ओलो करता आनी तातूंतल्यो अंतर्वस्तू दोळ्यांक संसर्गापसून वाटायतात. दोळ्यांत दुकां जाय ताचें परस चड आसल्यार दुकांवाहिनीतल्यान तीं नाकांत वतात. तशेंच मनीस रडटा तेन्ना दुकां नाकांत येतात. नाकांत थंडी जाल्यार केन्नाकेन्नाय दोळे तांबडे जातात वा जळटात. कारण दोळ्याचो संबंद नाकाकडेन आसता.
दोळ्यांक हालोवपी स स्नायू आसतात. हें दोळ्याक वेगवेगळे वटेन घुंवडायतात. हांचें नियंत्रण मेंदवांत आसतात. दोनय दोळ्यांमदीं आनी मातशें सकयल नाक आसता. दोळ्याच्या वयलेवटेन मेंदू जाल्यार मातशें सकयल आनी उजवें वटेन सायनस आसता. हे सगळें भाग वेगवेगळ्या हाडांमदीं आसतात.
दोळ्याचें विकार उपजत (Congenital and Developmental) सादे, गंभीर आनी नदरेक मार करपी (Affecting vision) आसतात. एक-एक भुरगें दोळे नासतानाच (Anophthalmos) जल्मांक येवंक शकता. केन्ना केन्नाय भुरग्याक एकूच दोळो आसता वा अर्दकुटो तयार जाल्लो दोळो (Rudimentary eye) आसता. कांय खेपेक दोळे सगळें सारकें आसुनूय तांचो खंयचोय एक भाग सारको नासता. (Opaque Cornea) वा आख्खो भाग नासता वा परितारिका नासप (Aniridia), भींग नासप (congenital Apanakia) अशेंय जाता. जल्माक येतनाच वा थोड्या वर्सांनीच भुरग्याक मोतीबिंदू (Cataract), तुंबर (Dermoid), कॅन्सर (Retinoblastoma) जावंक शकता. मोतीबिंदू आनी तुंबर ऑपरेशन करून बरे जावं येतात. पूण कॅन्सर जाल्यार चड करून दोळो काडचो पडटा.
रंग सारकें वळखूंक न येवप हाका रंग आंधळेंपण म्हण्टात. ह्या दुयेंसाक अजूनमेरेन उपाय सापडूंक ना. हें दुयेंस नदरेक मार करिना. पूण दुयेंतीक रंगांच्यो सया सारक्यो वळखूंक येनात. रातचें वा मातशें काळखांत लेगीत उणें दिसप हें रातआंधळेंपण. हें दुयेंस 10 -15 वर्सांचेर सुरू जाता. हाका उपाय ना. हें पिळगेंन पिळग्यो मुखार वचपी वशाचें दुयेंस. केन्नाकेन्नाय तें एक पिळगी सोडून दुसरें पिळगेक जाता. ह्या दुयेंसाक उपाय नाशिल्लो. पूण हालींच क्यूबा ह्या देशांत हाचेर उपाय सोदून काडलां. केन्ना केन्नाय दोळ्यांत कुस्कूट, रेंवेचो कण, बारिक जीव वा हेर कसलेंय बारिक कुसकूट पडूंक शकता. हें कुस्कूट रोकडेंच काडपाक जाय. तें तशेंच उरल्यार नदरेक बादा हाडूंक शकता.
अकस्मात दोळ्यांत बडी वा हेर कितेंय तोपल्यार वा अपघात जाल्यार दोळ्याक वा दोळ्याच्या हारश्याक मार बसूंक शकता. अशें जाल्यार ऑपरेशन करून दोळो वाटांव येता. कांय खंपेक पारदर्शनेत्रपटलाक धवो दाग उरिल्ल्यान (White Opacity) नदर अचकीत उणी जावंक शकता. अशा मनशाचो पारदर्शकनेत्रपटल कापून काडून ताका मेल्ल्या मनशाचो (मरतकच रोखडोच) पारदर्शकनेत्रपटल काडून ऑपरेशन करून घालूंक
