एक वांटो आसून, सूर्यकुळां वांगडा धर्तरेची उत्पत्ती जाल्या अशें कांय खगोलशास्त्रज्ञांनी मत मांडला. आंतरतारकीय वायूसावन धर्तरी आनी गिरे एकाचवेळार संवनीत (Condensation) जाले आसुंये हो 18 व्या शेंकड्यांत मांडील्लो सिधदांत सादारणपणान चडश्या खगोलशास्त्रज्ञांक मान्य आसा. ह्या सिध्दांताप्रमाण सुर्याची उत्पत्ती हेर सूर्यकुळांतल्या गिऱ्यापरस पयलीम जाल्या. तांच्या मतान सुरवेक हायड्रोजन तशेंच कांय प्रमाणांत हिलियम आनी साप उण्या प्रमाणांत हेर घटकांचे धुल्लकण आशिल्ले तपकडेच्या आकाराचें व्हड कुप सूर्याभोंवतणी घुंवताले. उपरांत ह्या व्हड कुपाचे कांय ल्हान व्हड कुडके जावन ते सूर्याभोंवतणी घुंवपाक लागलें. मुखार हें कुडके न्हिवून तांकां गिऱ्याचें स्वरूप मेळ्ळें . साद्याश्या हो सिध्दांत साद्याश्या तर्काचेर आदारिल्लो आसलो. तरी धर्तरेची उत्पत्ती सांगपी सगळ्यो आधुनिक कल्पना ह्या सिध्दांताचेर आदारिल्ल्यो आसात.
दुसऱ्या एका सिध्दांताप्रमाण सुर्याभोंवतणीं साबार ल्हानल्हान गिरे घुंवताले. ल्हवल्हव ह्या गिऱ्याचें एकठांयकरण जावपाक लागले, तेन्ना गुरुत्वीय उर्जेचें उश्णतायेंत रूपांतर जावन तांचें तापमान वाडत गेले. ह्या मताप्रमाण सुरवेक धर्तरी कड्डील्लें स्थितींत आशिल्ली . हें स्थितींत लोखम चड आशिल्ल्यान ते सकयल वचून ताचेर पसून धर्तरेचो गाभो (Core) तयार जालो. किरणोत्सर्गी मूळ द्रव्यां हलकीं आशिल्ल्यान सिलिकेट वयर येवन ताचे पसून प्रावरण निर्माण जालें. गाबो तयार जावपाची क्रिया खूब वेगीं जाल्ल्यान गाबो आनी प्रावरण हातूंत रसायनिक समतोल जावंक शकलोना.
भूंयरसायनिक आनी शिलाविज्ञानांतल्यान संशोधनात्मक पुराव्या वयल्यान भुंयेचें कट्टें (Crust) प्रावरणापसून तयार जाला. खंडीय कवच निर्मीतीचें प्रक्रियेंत भिन्नीभवनाचे (समान रसायनीक संघटन आशिल्ल्या शिलारसाचें विंगड विंगड संघटन आसपी भाग तयार जावपाची प्रक्रिया) उण्यांत उणें दोन थर आसतात आनी म्हासागरी कट्ट्याचे निर्मितीचे प्रक्रियेंत भिन्नीभवनाचो एक थर आसता. प्रावरणापसून कट्ट्याचें खडप निर्माण जावपाच्यो उदग्र भिन्नीभवन आनी पार्श्वीय भिन्नीभवन अशो दोन प्रक्रिया आसात.
सुरवेक उश्णतायेक लागून धर्तरेंतलो वायू मुक्त जावन ताचेपसून धर्तरे भोंवतणीएक मुळावें वातावरण निर्माण जालें. हालींचें वातावरण आनी जलावरण, धर्तरेच्या अंतरंगातल्यान मुक्त जावन वयर आयिल्ल्या वायूंपसून तयार जाल्यांत.
धर्तरेच्या सुरवेच्या वातावरणांत हायड्रोजन वायू खूब आशिल्लो अशें मत आसा.पूण तो साप ल्हव आशिल्ल्यान व्हड प्रमाणांत अवकाशांत गेलो. ताचे वांगडा हीलियम, निऑन, आर् गॉन आनी हेर अक्रिय वायू आनी अल्प प्रमाणात हेर वायू वयर गेले.उपरांत मिथेन, अमोनिया, कार्बन डायऑक्सायड, उदकाची वाफ आनी हेर गौण वायू हे वातावरणाचे मुखेल घटक जाले. हें वातावरण क्षपणकारक गूणधर्माचें आशिल्ल्यान ह्या वातावरणांत जिवोत्पत्ती जाली अशी एक कल्पना आसा.
हायड्रोजन वयर गेले उपरांत अमोनिया आनी मिथेन वायू अस्थीर जायत गेले. हाका लागून नायट्रोजन आनी हेर सगळ्या द्रव्यांचो मुलभूत घटक आशिल्लो कार्बन मुक्त जायत गेलो. उपरांत ल्हवल्हव वातावरणांतल्या वायूंचें प्रमाण बदलत गेलें आनी ज्वालामुखींक लागून कार्बन डायऑक्सायड तशेंच उदकाची वाफ हांचें प्रमाण वाडत गेले. हे वाफेचें उदक जावन तें एकसारकें भूंयपृश्ठाचेर सांचत रावून ताचेपसून तळयो, तळीं आनी उथळ म्हासागर निर्माण जाले.
धर्तरेच्या विकासाच्या दुसऱ्या थरांत कांय सुक्ष्मजीव हरितद्रव्यां (क्लोरोफिल) निर्माण करपाक लागले. मुखार हरितद्रव्यांच्या आदारान वनस्पत, वातावरणांत आशिल्लो कार्बन डायऑक्सायड भितर घेवन ताचेपसून आपलें अन्न तयार करपाक लागली. ही प्रक्रिया चालू आसतना वनस्पत प्राणवायू भायर सोडटा. हाका लागून वातावरणांत मुक्त प्राणवायुचें प्रमाण वाडत गेलें.
अब्जांनी वर्सांपयलींच्या काळांत दर्यांत सागरी जीवांच्या क्रमविकासाक सुरवात जाली. हे जीव वनस्पताचेर जगतालें. कँब्रियन काळांत जीवांभोंवतणीं आनी भितर कॅल्शियम कार्बोनेटाचीं कट्टीं आनी सांगाडे तयार जावपाक लागले. अशे रितीन तांका एका खाशेल्या प्रकाराचो आकार आयलो. उपरांत भितर एकसारको बदल जावन वा ताचे भितर भरसम जावन जिवांचो क्रमविकास चासूच रावून आयचीं जीवसृश्टी निर्माण जाली.
पिराय : धर्तरी केन्ना निर्माण जाली हे निश्चित पणान सांगप आयज लेगीत खूब कठीण आसा. पूण वेगवेगळ्या देशांतल्या आदीम धर्मीक ग्रंथांनी वा दंतकथांनी धर्तरी केन्ना निर्माण जाली हेंविशीं साबार उल्लेख मेळटात. हिंदू पंचागांत धर्तरी निर्माण जावन स मन्वंतरां आनी सद्या चालू आशिल्ल्या सातव्या मन्वंतराचीं सत्तावीस म्हायुगां सोंपलीं म्हळ्यार लागीं लागीं 1,97,29,49,060 वर्सांचो काळ जावन गेलो. खाल्डियेंतल्या धर्मगुरूचें कल्पनेप्रमाण धर्तरेचो जल्म सुमार वीस लक्ष वर्सांआदीं जालो,जाल्यार पारसी धर्म प्रर्वतक जरथुश्त्र हाच्या मतान तो बारा हजार वर्सांचो आसा. आयर्लंडाचो आर्चबिशप अशर हाणें हिब्रु कालगणनेचो आदार घेवन धर्तरेचो जल्म क्रिस्तापयलीं 4004 ह्या वर्सा जालो अशे सांगला. धर्तरेची पिराय सांगपी अशो साबार दंतकथा वेगवेगळ्या धर्मग्रंथानी सांपडटात पूण आधुनिक पद्दतीन धर्तरेची पिराय सांगपाचें यत्न एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या शेवटाक जालें विल्यम टॉमस केल्व्हिन ह्या भूभौतिकीतज्ञान 1897 त भूभौतिक पद्दतीन धर्तरेची पिरीय दोन ते चार कोटी वर्सां थरयल्या उपरांत 1906 त आर. जे. स्ट्रट धर्तरेच्या पोटांत सांपडपा विंगड विंगड प्रकारांच्या तळपांनी किरणोस्तर्गी द्रव्यां आसतात हाचो सोद लायलो. त्या सोदाक लागून विल्यम केल्व्हिन हांणें मांडिल्लें पद्दतीचो दोश स्पश्ट जालो. धर्तरी हीं फकत निहिवपी वा थंड जावपी वस्त नासून, तिच्यातल्या किरणोत्सर्गी दर्व्यांक लागूनूय तयार जावपी उश्णतेचा भर तिच्या मुळावे उश्णतेंत पडटा हाकालागून केव्हिनान थारयल्लें पिरायेपरस धर्तरेची पिराय खूब चड आसा हाची जाणीव जाता. सद्या भूवैज्ञानिक, किरणोत्सर्ग आनी विश्वोत्पत्तिशास्त्राच्या तत्वाचेर आदारिल्ल्या पद्दत्ती वरवीं धर्तरेची पिराय थारोवपाचे यत्न जाल्लें आसा. कांय तळपांत आशिल्ल्या किरणोत्सर्गी खनिजांच्या विघटनाचें मापन करून धर्तरेची पिरीय सुमार साडेचार वर्स वसा थरयल्या. विश्वोत्पत्तिशास्त्रावरवीं मूलद्रव्यांची निर्मीती आनी ताचें वेगवेगळ्या काळांत बदलपी परस्पर प्रमाण हांच्या अभ्यासातल्यान धर्तरेचीं चडात चड पिराय 6.6 अब्ज वर्सां थरयल्या.
गती : धर्तरी, स्वताभोंवतणी तशीच सूर्याभोंवतणी एकसारकीं घूंवत आसता. ही घुंवपाची गती आकाराच्या मानान सावकाश आशिल्ल्यान मनीस तिचेर आसून लेगीत ती ताका जाणवना. धर्तरी आपलें भोंवतणीं घुंवत आसता. हाका लागून दीस आनी रातीं जायत आसतात. आपल्या
