पडटा. धर्मशिक्षणाचो मुखेल हेत किदें हेंय स्पश्ट करपाचें काम धर्मविद्येचेंच. मनशाचें ह्या संवसारांत अस्तित्व किदें, ताचो हे सृश्टीकडेन तसोच समाजांतल्या हेर मनशांकडेन संबंद किदें हें स्पश्ट करपी आनी दैवी तशेंच भौतीक क्षेत्रांतले वेव्हार ह्या सगळ्यांचो आस्पाव धर्मविद्येंत जाता. - कों. वि. सं. मं.
धर्मशाय : (धर्मसत्ताक). देवाची इत्सा होच कायदो ह्या सिध्दांताच्या आदाराचेर, तशेंच धर्मशास्त्र सांगपी पवित्र ग्रंथाच्या आदाराचें शासन चलोवपी राज्य, हाका धर्मसत्ताक वा धर्मशाय अशें म्हण्टात. ह्या राज्यांनी धर्मगुरूंचो शेक चलता. अधिकृत धर्म राखून दवरप आनी ताचो प्रसार करप हो त्या राज्याचो मुखेल वावर. सादारणपणान अशीं राज्यां आपलो धर्म होच खरो आनी श्रेश्ठ धर्म अशें मानतात आनी हेर धर्मांविशीं ती वायट वृत्ती आपणायतात. तांच्या मतांप्रमाण सगळे कायदे देवान रचल्यात आनी धर्मनेम मोडप म्हळ्यार गुन्यांव करप. हाका लागून कायदेभंग हें तांच्या मतान व्हड पाप. धर्माचो आदार घेवनूच धर्मगुरूक कायदे थरोवचे पडटात. धर्मसत्ताक विचारसरणेप्रमाण राज्यकर्तो हो ईश्वरान नेमिल्लो प्रतिनिधी आसता.
पुर्विल्ल्या काळांत जनतेक एकठांय हाडपाखातीर वा एकठांय दवरपाखातीर राजांक देवाचो वा धर्माचो आदार घेवचो पडटालो, तशेंच धर्मीक आनी राजकीय कार्यांचें वेगळेपण नासतालें वा तातूंत चड फरक नाशिल्लो. हाका लागून आदल्या राज्यांनी धर्मीक आनी राजकीय सत्तेची भरसण जाल्ली. त्या तेंपार राजा हो धर्मगुरू आसतालो वा ताचेर धर्मगुरूचो शेक आसतालो. पूण ही वेवस्था पुरायपणाव धर्मशाय वेवस्थेंत मोडनाशिल्ली. होमर हाच्या तेंपार राजा हांच्या ग्रीसी राज्यांत रूधी आनी परंपरा हांकां म्हत्व आशिल्लें. तशेंच धर्माचें नेम आनी कायदे हातूंत भेद नासतालो. इस्लामाचो उदय जाले उपरांत धर्मसत्ताक राज्यांची निर्मिती जाली. हे विचारसरणेप्रमाण धर्माचो प्रसार करप आनी ताका संरक्षण दिवप हेंच राज्याचें मुखेल ध्येय आशिल्लें.
धर्मसुदारणेचे चळवळींत कॅल्व्हिन ह्या तत्त्ववेत्त्यान सोळाव्या शेंकड्यांत धर्मसत्तेचो पुरस्कार केल्लो. ताच्या मताप्रमाण धर्माची राखण करप होच राज्याचो मुखेल हेत आसून, ताचेखातीर जण एका क्रिस्तांव मनशान राज्याक फाटबळ दिवंक जाय, कायद्याक पाळो दिवप हें धर्मीक कर्तव्य मानूंक जाय. हाकालागून राज्याचो कायदो मोडप वा राज्याक विरोध करपाचो कोणाकूच हक्क ना. पूण राज्यांचे कायदे देवान इत्सेआड वा धर्माआड आसल्यार ते मोडून उडोवपाचे सगळ्यांक हक्क आसात, अशें ताणें मुखार सांगलें.
मध्ययुगांत युरोपांत पोप आनी राजा हांचेभितर सत्तेखातीर जाल्ले सर्तीक लागून ऐहिक आनी परलोकीक क्षेत्रांनी भेद करपाचे प्रवृत्तेक नेट आयलो. तशेंच हांगा प्रबोधन काळांत बुध्दीवादाक मेळिल्ल्या म्हत्वाक लागून आनी विज्ञानाच्या प्रसाराक लागून साबार धर्मीक श्रध्दांविशीं प्रस्न निर्माण जाले. धर्मसुदारणा चळवळींच्या तेंपार युरोपांत धर्मावयल्यान जाल्ल्या झुजाक लागून धर्म आनी राजकारण हांचेमदीं भेद घालपी प्रवृत्ती निर्माण जाली. आशिया आनी आफ्रिका खंडांनीय अस्तंती राश्ट्रांच्या प्रभावाक लागून धर्मसत्तेक देवती कळा लागली. पूण कांय देशांतलो राश्ट्रवाद हो धर्मभावनेचेर आदारिल्लो आसा (इझ्रायल, पाकिस्तान). ह्या राश्ट्रांनी धर्मीक प्रस्नाक राजकीय म्हत्व प्राप्त जालां. धर्मशायेंतले खूबशे घटक ह्या राज्यांनी आस्पावल्यात. आयजूय हांगा धर्मग्रंथातल्या तत्त्वावरवीं राज्य चलोवंचें असो आग्रो जाता. पूण ह्या राश्ट्रांक धर्मशायी राश्ट्रां म्हणूं नजो. - कों. वि. सं. मं.
धर्मशास्त्र : शब्दकोशांत धर्म ह्या शब्दाचे साबार अर्थ दिल्लें आसात. मुखेलपणान धर्म हो शब्द आज्ञा, रूढी, कर्तव्य, अधिकार, न्याय, नीती, गूण, बरीं कर्तूबां आनी कर्म अशा साबार अर्थान वापरतात. धर्मशास्त्र हें खाशेले नांव मुखेलपणान हिंदू समाजाक जें नेम लागू जातात, त्या नेमाचें शास्त्र अशा अर्थान वापरतात. हिंदूधर्मशास्त्र हें मुखेलपणान वेद, स्मृती आनी पुराणाचेर आदारिल्लें आसा. हिंदूधर्मशास्त्रावयलें ग्रंथ इ. स. पयलीं सुमार 600 ते 300 वर्सासावन चलत आयल्यात आसुंये अशें मत आसा. ह्या ग्रंथाक 'धर्मसूत्र' वा 'स्मृती' अशें म्हण्टात. हिरण्यकेशी आनी बौध्दायन हांचे गौतम आनी आपस्तंब ग्रंथ, तशेंच उपरांतचे वसिष्ठ आनी विष्णु हांचे ग्रंथ सगळ्यांत पोरणें. स्मृतीकारांत मनू, याज्ञवल्क्य, पराशर, नारद, कात्यायन, बृहस्पती हांची नामना आसा.
धर्मशास्त्र ही मनशाचें जिणेंतलें सगळें नेम घालून दिवपी संहिता. मनीस ह्या नात्यान, मनशाचे सगळें वेव्हार तसोच तो समाजाचो घटक म्हणून ताचे समाजांतल्या हेराकडेन आनी सैमाकडेन संबंद, दैवी आनी भौतीक क्षेत्रातलें वेव्हार ह्या सगळ्यांचो आस्पाव संहितेच्य़ा क्षेत्रांत जाता. वर्णाश्रम धर्म, राजधर्म, जातीधर्म, लग्नाचे संस्कार, वारसाहक्क, दत्तक, रीण घेवप वा दिवप, शिमो आनी हेविशींचे नेम, तशेंच गुन्यांव, ख्यास्त, गवाय, न्यापद्दती आवनी न्यायालयांतल्या हेर प्रमाणांचो विचार, पाप-पुण्य अशें साबार तरेचे विधीनिषेध धर्मशास्त्रांत सांगल्यात.
हिंदू विधीप्रमाण मुसलमानी आनी जुहू हांचे विधी तशेंच सण परबोय ह्यो धर्म तशेंच रूढींचेर आदारिल्ल्यो आसात. दोगांयची भुमिका एकूच. धर्मान घालून दिल्लें आचरण देवाक मान्य आसा आनी ताचे प्रमाण वागप हातुंतूच मनशांचें चशेंच समाजाचेंय हीत आसा. हिंदू आनी मुसलमानी विधीधर्माकडेन अकरूप आसात आनी तांचे भितर फरक दाखोवप खूब कठीण. मुसलमानी विधी हो मुखेलपणान कुराणाचेर आनी प्रेषीतान केल्ल्यो कृती आनी ताची वचनां हांचेर आदारिल्लो आसा.
अस्तंती राश्ट्रांनी मध्ययुगाच्या सुमाराक धर्माचो सामाजीक जिणेंतलो प्रभाव जसो उणो जायत गेलो, तशें धर्म आनी विधी हें एकमेकांसावन पयस जायत रावले. युरोपान धर्म आनी विधी हांच्यातलें वेगळेंपण धर्म सुदारणा आंदोलना उपरांत घडून आयलें. रोमी विधी हो मुळांत धर्म आनी रूढी हांचेर आदारिल्लो. मुखार रोमी साम्राज्याची वाड जालें उपरांत आनी वेपाराच्या निमतान तांचो ग्रीसी संस्कृतायेकडेन तसोच तत्त्वगिन्यानाकडेन संबंद आयलो. हाकालागून उपरांत रोमी विधींचें स्वरूप बदलत रावलें. स्टॉयक तत्त्वगिन्यानाचो रोमी न्यायशास्त्राचेर व्हड परिणाम जावन, हातूंतल्यानूच इहवादी जस जेनशियम हाचो उदय जालो. सादारणपणान मानवी वेव्हाराक लागून पडपी विधीनिषेध ह्या अर्थान जस जेनशियम ही संज्ञा रोमी काळांत चालंत आशिल्ली.
धर्मनिश्ठ कायद्याचो मुळावो आदार म्हळ्यार रूढी. पारंपारिक समाज हो रूढीमोगी आशिल्लो. जसोजसो समाज बदलत रावलो, तशें रूढींचें
