म्हत्व उणें जायत गेलें. धर्म आनी रूढीं हांची बंधनां उणी जालेउपरांत कायदे मंडळांकडच्यान कायदे करपाचें प्रक्रियेक नेट आयलो. पूण आयजलेगीत धर्म आनी रूढी हाचें व्हडपण विधिनेमांचेर आदारिल्लें आसा हें दिश्टी पडटा. आयज लेगीत सगळ्या धर्मांत लग्न ग्राह्य थरोवपाखातीर धर्मप्रणीत विधी करचो पडटा. - कों. वि. सं. मं.
धर्मशाळा : भोंवडेकारांक रावपाक आनी सुशेग घेवपाक बांदील्ल्यो वास्तू. यात्रा, वेपार, देशपर्यटन आनी हेर कारणांक लागून गावांगावांनी भोंवपी भोंवडेकारांक आनी निराश्रितांक रावपाक सुविधा आसची, ह्या हेतान गावांगांवांनी धर्मशाळांची निर्मिती जाली. लोकसेवा हीच खरी ईश्वरसेवा हे जाणविकायेंतल्यान ह्या धर्माचें अधिश्ठान प्राप्त जालें. आपल्या राज्यांत येवपी खंयच्याय पंथाच्या लोकांची वा यात्रकारांची गैरसोय जावंची न्हय, म्हणून वेगळ्या वेगळ्या काळांत राज्यकर्त्यांनी धर्मशाळां बांदल्यो. जण एका राज्यांत आसपी धर्मशाळेवयल्यानूय राज्याची प्रतिश्ठा उक्ती जाताली. हाका लागुनूच ह्या वावराक पुर्विल्ल्या आनी चड करून मध्ययुगांत नेट आयलो.
पुर्विल्ल्या काळांत वेगवेगळ्या गांवांतल्या लोकानी एकठांय येवन बांदिल्ल्यो धर्मशाळा , मठ आनी हेर लोकांक उपेगी पडपी संस्थांचो उल्लेख कौटिल्य हाच्या अर्थशास्त्रान सांपडटा. भूतदया होच खरो धर्म अशें मानपी सम्राट अशोक हाणें साबार धर्मशाळां बांदून निराश्रितांची आनी भोंवडेकारांची सोय केल्ली. गुप्त काळांत धर्मशाळांचेर देखरेख दवरपाखातीर एका खाशेल्या अधिकाऱ्याची नेमणूक करताले. ह्युएन त्सांग ह्या चीनी भोंवडेकारान हर्षवर्धन हाच्या काळाचें वर्णन करतना, तातूंत देवळां तशेंच धर्मशाळांचोय उल्लेख केला. ह्या संस्थांनी जेवणाखाणाची तशीच वखदांचीय सोय आसताली अशें तो सांगता.
मध्ययुगांत, मुसलमान राज्यकर्त्यांनीय भारतांत साबार धर्मशाळा उबारिल्ल्यो. शेरशाह आनी अकबरान धर्मशाळांक चड म्हत्व दिल्लें. खूबश्या गिरेस्त लोकांनी आनी सावकारांनी आपल्या मानसिक समाधानांखातीर तेचपरी आपल्याक पुण्य लाबचें म्हणून धर्मशाळा उबारिल्ल्यो.
धर्मशाळांची निर्मिती धर्मीक प्रेरणेंतल्यान जाल्ली, हें खरें आसलें तरी, समाजकल्याणाचे नदरेन तांचो वावर चड म्हत्वाचो आसलो. भारता सारकिल्या व्हड राश्ट्रांत संस्कृतीक एकवटाची भावना विकसीत करपाचे नदरेन तीर्थयात्रांक खूब म्हत्व आसा आनी त्या निमतान यात्रेकारांक आलशिरो आनी जेवणाची वेवस्था करपी धर्मशाळांचोय वावर म्हत्वाचो थरता. शिक्षणीक क्षेत्रांत लेगीत धर्मशाळांनी मोलादीक वावर केला. चडशा धर्मशाळांक पाठशाळा जोडिल्ल्यो आसल्यो. तातूंत चड करून धर्मीक शिक्षण मेळटालें तशेंच विद्यार्थ्यांक रावपाची सोय तातुंतूच आसताली. ह्या कारणांक लागून आदल्या तेंपार आनी चड करून मध्ययुगांत धर्मशाळांक चड म्हत्व प्राप्त जाल्लें.
गोंयच्या धर्मशाळांनी ज्यो अगरशाळा आसात तांच्या उपेगाचें स्वरूप बरेंचशें धर्मशाळेसारकें आसा. - कों. वि. सं. मं.
धर्मसंप्रदाय : एक धर्मीक पंथ. धर्मठाकूर ही ह्या संप्रदायाची उपास्य देवता आशिल्ल्यान ताका धर्मसंप्रदाय अशें नांव पडलें. ह्या संप्रदायाक निरंजनमत अशें दुसरें नांव आसा. बंगाल, ओडिसा आनी छोटा नागपूर ह्या वाठारांनी ह्या पंथाचे अनुयायी आसत. बौध्द धर्माच्या सोंपत्याकाळांत केन्नातरी ह्या पंथाची स्थापना जाली आसुंये. पयलीं डोम, बागदी आदी हीन जातींनी हो पंथ प्रचलीत आशिल्लो. इ. स. च्या इकराव्या शतमानांतल्या रमाई पंडित ह्या मनशान संप्रदायाखातीर मोलादिक वावर केलो. सेताई, गिलाई, कंसाई आदी पंडितांनी ताचो प्रसार केलो. उत्तर बंगालांत हो संप्रदाय शिव आनी नाथ ह्या संप्रदायांचें मूळ रूप म्हणून वळखतात.
इस्लाम, बौध्द आदी धर्माचे लोकूय ह्या संप्रदायाचे अनुयायी आसात. बंगाल, बिहार ह्या वाठारांतल्या बौध्द धर्माच्या सोंपत्या काळांत ह्या धर्माची स्थापना जाल्ल्यान ताचेर बौध्द तत्त्वाचो प्रभाव दिसता. तेचपरी नाथपंथाचोय ताचेर प्रभाव दिसता. धर्म आनी नाथ संप्रदायाचे सृश्टउत्पत्तीकथेंत खूबशें सारकेंपण दिसता.
ह्या संप्रदायाचेर इस्लामाचो खुबूच प्रभाव पडला. जायते हिंदू देव मुसलमानी नांवां घेवन ह्या पंथात वावुरताना दिसतात. हांगा ब्रम्हा मुंहमद, शिव आदम आनी मुनी फकीर जाल्यात.
शून्य पुराण हो ह्या संप्रदायाचो मुखेल ग्रंथ. ह्या ग्रंथान धर्माक शून्य रूप, निराकार आनी निरंजन अशें म्हळां.
शून्य पुराणाच्या मतान निरंजनाचो अवतार उदकांत जाल्लो आसून तो कासव रूपान आसा. ह्या पुराणांत वट्ट 55 अध्याय आसात. तातूंतले पयलें पांच अध्याय सैमाच्या तत्त्वाविशीं आसून हेर अध्याय पुजेविशीं आसात. 'यः शान्तं अनादिमध्यं न च करचरणम्' हो मंत्र म्हणून धर्माची पुजा करप आनी '() निरञ्जनाय विदमहे अनिलपुरूषाय धीमहि | तन्नो धर्मः प्रचोदयात', हो गायत्री मंत्र म्हणून अशी तांची पुजा पद्दत आसा.
धर्मठाकूराचे उपासनेखातीर आनी ताचें माहात्म्य वाडोवपाखातीर बंगाली भाशेंत जायतीं काव्यां तयार जाली. तांकां धर्म मंगल काव्यां अशें म्हण्टात. हातूंत मयुरभट्टाचें काव्य सगळ्यांत आदलें 12 व्या शतमानांतलें मानतात. ताचे उपरांत खेलाराम, माणिक गांगुली, रूपराम, रामचंद्र, श्याम पंडित पंडित, रामदास आदक, सहदेव चक्रवर्ती, धनराम आदी जायत्या कवींनी धर्ममंगल काव्यां बरयलीं. ह्या काव्यांनी इतिहास, परंपरा, लोकश्रुती, पुराण आदी धर्ममंगल काव्यांच्या पठणाक आदीं चोवीस वसका लागताल्यो. दर दिसा दोन बसकां हे प्रमाण बारा दिसांनी हें पठण सोंपयतालें. चड करून हे पठण धर्मठाकुराच्या घरभरण नांवाच्या उत्सवांत जातालें. - कों. वि. सं. मं.
धर्मसिंधू : धर्मशास्त्राविशींचो ग्रंथ. हे ग्रंथ काशीनाथ उपाध्याय हाणें बरयलां. निर्णयसिंधू, पुरूषार्धचिंतामणी कालमाधव, हेमाद्री, कालतत्त्व विवेचन, कौस्तुभ, स्मृत्यर्थसार आदी ग्रंथाचो आदार घेवन ग्रंथकारान वेव्हारांत उपेगी आशिल्ल्या धर्मशास्त्रांतल्या विशयांचो हातूंत आसिपाव केला.
ह्या ग्रंथाचे तीन परिच्छेद आसात. पयल्या परिच्छेदांत काळाचो भेद, सक्रांतीचो पर्वकाळ, मलमास, वर्ज्यावर्ज्य कर्मां, व्रतपरिभास, प्रतिपदादी तिथींचो निर्णय, इश्टकाळ आदी विशय आयिल्ले आसात. दुसऱ्या परिच्छदांत चैत्रादी बारा म्हयन्यांतलीं कृत्यां, तिथींचो निर्णय, दशावतार
