शंकराचार्य संस्कृत पाठशाळा, कर्नाटक विद्यावर्धक संघ, कर्नाटक हिस्टॉरिका सोसायटी, श्री मुरुघमठ ह्या पोरण्या संस्थांची नामना आसा. कर्नाटक हिस्टॉरिका सोसायटी पुराभिलेखविद्या ह्या विशयाचें प्रशिक्षण दिवपी एक विद्यालय हांगा आसा. अशें शिक्षण दिवपी भारतांतलीं ही एकसुरी शिक्षणसंस्था. कर्नाटक विद्यापीठांतली 'कन्नड रिसर्च इन्स्टिट्यूट' ही हालींच्या काळांतली एक संस्था आसून, हे संस्थेवतीन प्राच्यविद्या विशयांतलें जायत्या कोरीव लेखांचें वाचन, संशोधन, संकलन आनी संपादन जाता. हे संस्थेचें एक पुरातत्त्वीय संग्रहालय आसून तातूंत कोरीव लेख, प्रागैतिहासीक अवशेश आनी मूर्ती दवरल्यात.
ह्या शारांत हिंदू, वीरशैव, मुसलमान, पारशी, जैन, क्रिस्तांव आदी धर्मांचे लोक रावतात. तशेंच दर एका धर्माचीं देवळांय हांगा आसात. तातूंत दुर्गादेवी, दत्तात्रय, लक्ष्मीनारायण, हनुमान, वेंकटेश ह्या हिंदू देवळांची; जुम्मा, मदनी, मालापुरा, बारइमाम ह्या मशीदींची आनी ब्रिटीश काळांत बांदिल्ली ऑल सेष्ट्स, ध बॅसेल मिशन, ध रोमन कॅथलीक चर्च आदींची नामना आसा.विश्रामधामा लागसल्लो शंकुस्तंभ (ऑबेलिस्क) कित्तूरच्या झुजांत मरण आयिल्ल्या अधिकाऱ्याचे यादीक बांदला. हांगा आशिल्ल्या पोरण्या किल्ल्याचीय बरीच नामना आसा. तेभायर ब्रिटीश काळांतल्यो सरकारी इमारती, मनोरो, सरकारी रूग्णालयां आनी हेर कार्यालयांच्यो इमारती पळोवपा सारक्यो आसात. - कों. वि. सं. मं.
धालो : धालो हो एक नृत्योत्सव. कुणबी, भंडारी, नायक, गाबीत, गावडी ह्यो बायलो हातूंत वांटो घेतात. धालो ही मुळांत राधा गीता आसुंये. राधा-लाधा-धाला-धालो असो वर्णविपर्यय जावन हें नांव प्रचारांत आयलां आसतलें, अशी एक कल्पना आसा. मुळांत ही गीता राधा-कृष्णाविशयकच आसतली. मुखार तातूंत थळाव्या देवदेवतांच्या गितांची भर पडली आनी कालांतरान ताकाच म्हत्व येवन मूळ राधाकृष्णाक दुय्यम स्थान मेळ्ळें.
कोंकण पट्यांत सिंधुदूर्ग धरून माजाळी-कारवारा मेरेन, गांवगिऱ्या वाठारांत हो उत्सव रळोवंक मेळटा. दर वर्सा फौष म्हयन्यांत, चडकरून चान्न्यारातींनी धालांची परब मनयतात. धालो ज्या जाग्यार खेळटात ते सुवातेक 'मांड' म्हण्टात. ही सुवात पुर्वापार थारायल्ली आसता. कांयकडेन तुळशी वृंदावनामुखार आंगणांत, खंयच्याय देवळाच्या प्राकारांत वा कांय वाठारांनी शेणान सारयिल्ल्या खळार (आंगणांत) धालो खेळटात. वाड्यावयल्यो बायलो, माथ्यांत सुरंगां, ओंवळां, आबोलीं, मोगरीं, चांफीं, असलीं फुलां माळून रातच्या वेळार मांडार जमतात. आंकवार, आयाव आनी विधवा बायलोय मांडार जमतात, चड करून रांडाव बायलो फांती - फुगड्यांनी वांटो घेनात. तीं जाणकार जावन मार्गदर्शन करतात. मांडाची सासाय जागोवप, वाड्याचें नांव तिगोवन दवरप, वाऱ्यासुत्राक थंडावप, एकचारान खोशी मनोवप, हीं धालो खंळपाफाटली उद्दिश्टां आसात. जोडयेक मनोरंजनाचोय वांटो आसा.
पौष म्हन्यन्यांत पुनव धरून कृष्ण पक्षांतलें सश्टी मेरेन धालो उत्सव मनयतात. खंयचोय एक बुधवार वा आयतार धरून मांडाक उबी रावतात (धालांक सुरवात करतात).
धालांची सुरवात तसोच शेवट करपाचे विधीचो अधिकार वाड्यावयल्या अमुकूच अशा घराब्यांक परंपरेन मेळ्ळील्लो आसता.
कांयकडेन गांवचो जल्मी वा गांवचो वांगडी देवाक नाल्ल, तांदळाची तळी उखलासून दवरता, पाटार एक दिवली पेटोवन दवरता. म्हऱ्यांत विडो, चिडो, गोड, केळीं दवरतात. तीळ, गंध, काजळ कुकमाच्यो अक्षता वांट्टात. गांवचे वतीन गाराणें घालतात आनी गांवचें बरें जावं म्हण अशें मागतात. जमिल्ल्यो बायलो 'हय सायबा' म्हणून होरायतात आनी दिवलेर अक्षता उडयतात. आमी दाव्या हातान केलां तूं उजव्या हातान मानून घे अशें देवाकडेन राखणेचें मागणें करतात. मागीर हळद कुकुम जातकच गंधाचे तिबे लायतात. गंधाचो तिबो लायतल्या बायलांनी धालांचे राती मांडार हाजीर रावकूंच जाय. उपरांत धालो सुरू जातात.
तीन, पांच, सात, णव, इकरा वा पंदरा अशो धालांच्यो राती आसतात. रातच्या वेळार बायलो नटून थटून मांडार जमतात. दिवली पेटोवन दवरतात. उपरांत एमेकांसामकार तंड करून दोन ओळी करतात. ह्या रांकांक फांती अशें म्हण्टात. फातयेंत उब्यो राविल्ल्यो बायलो एकामेकांच्या हातांत वा कमराभोंवतणी हात घालतात. उपरांत गीत सूरू जाता. पदाचो एक चरण म्हणीत बायलांची रांक फुडें पावली मारता, कमर वांकता आनी चरण पुराय करीत आपल्या जाग्यार येवन रावता. उपरांत दुसरी रांक दुसरो चरण म्हणीत तेच तरेन फुडें वता आनी वांकून परत आपल्या जाग्यार वता. धालांची सुरवात सदांच 'श्री धालो' ह्या उतरान जाता. ह्या वेळार म्हणपाचो एक प्रकार असो -
श्री धालो गे धालो | धालांनी खेळूं
येयात गे धालो, धालांनी खेळूं येयात.
चाली खेळूं येयात गे धालो चाली खळूं येयात
'रथा तुज्यो दांडयो साडेतीनशें गुडयो,
रथांत कोण देव बसे गे
रथांत बसली शांतादुर्गा माया
जनां लोकां दिसे, खेळूंक आयल्या मांडार गे.
केन्ना केन्ना धालांची गती जलद आसता.
खंय गेलो म्हजो कवडुलो|
हांगा आशिल्लो कवडुलो|
