सूत्र - 3.2) - मनाची एकतानता साधप म्हळ्यार ध्यान. 'ब्रम्हात्व- चिन्ता ध्यानम' - 'हांव स्वता ब्रम्ह आसां' अशें अखंड चिंतन म्हळ्यारूच ध्यान, अशें वेदांत्याचें ध्यानलक्षण आसा. 'रागोपहतिर्ध्यानम' राग नांवाच्या विकाराचो नाश करप म्हळ्यार ध्यान.
उत्पत्ति : यमनियमासनप्राणायम प्रत्याहारधारणा ध्यानसमधयो (Sष्टावङ्नि) (पतंजली सूत्र 2.26) पतंजली सूत्रा प्रमाण योगोचीं आठ आंगां आसात. तांचे दोन भाग आसात. 1) बहिरंग योग -5 आंगां शरिरावरवीं मनाचेर ताबो दवरप. यम - नियम - आसन - प्राणायम - प्रत्याहार. 20 अंतरंज योग-3 आंगां, मनावरवींच मनाचेर ताबो दवरप. धारणा - ध्यान - समाधी.
हजारांनी वर्सां आदीं मनाक शांती दिवन मनाचे वाडीखातीर फावो तशें वातावरण निर्माण करपाक ध्यान ही विद्या भारतांत उदेली. उत्खननांत सिंधू संस्कृतींतलीं ध्यानस्थ बशिल्लीं योग्यांचीं शिल्पां मेळ्ळ्यांत. क्रिस्ताआदीं 2500 वर्सांसावन भारतांत योगविद्या आशिल्ली.
ध्यान करपाचें थळ आनी काळ असो - 1) ध्यान करपाखातीर शक्य आसल्यार घरांतएक वेगळी कूड आसची आनी ती कूड जाता तितली निवळ आनी पवित्र आसची. ते कुडींत नितळ शरिरान आनी नितळ मनान वचचें. 2) कुडींत सरभोंवतणी बरीं चित्रां लावंक जाय. शक्य आसल्यार सुवासीक फुलां दवरूंक जाय. बरी वासाची उजवात आनी तेलाचो मंद दिवो लावंक जाय. अशा वातावरणांत ध्यान बरें जाता. 3) ते कुडींत तामसी वातावरण आसचें न्हय. बरे प्रवृत्तीच्या मनशांकच थंय प्रवेश दिवंचो. अशें केल्यार ते कुडींत पवित्र वातावरण तयार जाता. त्या पवित्र वातावरणांत मागीर दुख्खी, कश्टी मनान लेगीत गेल्यार मन शांत जाता. 4) जंय वेगळी कूड दवरप शक्य नासता, थंय घरांतल्या नितळ जाग्यार बसून ध्यान करूं येता. 5) घरा भायर ध्यान करपाचें आसल्यार शांत जाग्यारच बसचें. देखीक : देवूळ, दोंगर, कुळागर, झाडां - पेडां, व्हांवतें उदक.
ध्यान हें शांत वेळार करचें. चड करून सकाळचें, दीस उदेता तेन्ना वा तीनसांजच्या वेळार. आंगात आळस आसल्यार ध्यान करचें न्हय. ध्यान करतना शक्य तितकें पोट रितें आसूंक जाय. ध्यान कसलें करचें हाचें खूब म्हत्व आसा. गरुडपुराणांत हें विशीं एक श्लोक आसा तो असो -
ध्येये सक्तं मनी यस्य ध्येयमेवीनुपश्यही|
नान्यं पदार्थ जानाति ध्यानमेतत् प्रकिर्तितम्|
जाचें मन, ध्येय विशयाकडेन आसक्त जाता आनी ध्येय विशयच सतत पळयता, तशें तें दुसऱ्या कसलेच वस्तूकडेन वचना हाकाच ध्यान म्हण्टात. हाचेवयल्यान अशें दिसता, ध्यान हें बऱ्यो वस्तु, बरो विचार आनी सतपुरूश हांचेर केल्यारच मनाक शांती मेळटा.
ध्यानाचे प्रकार अशे आसात -
1) सगूण ध्यान : हाचे 5 प्रकार आसात - विष्णुध्यान, अग्नीध्यान, सूर्यध्यान, भूध्यान, पुरूषध्यान. 2) निर्गूण ध्यान. 3) शरिरांतल्या चक्रांचेर केल्लें ध्यान. 4) तत्त्व वा श्लोकांचेर केल्लें ध्यान. 5) हृदयस्य ध्यान - आपल्या हृदययकमलाच्या जाग्यार परमेश्वराची मूर्त आसा अशी कल्पना करून तिचें ध्यान करप. ध्यान योगांतली ही सगळ्यांत श्रेश्ठ विद्या. दोन वक्षां वटेन मदीं जी खळी आसा थंय, काळजाचे उजवटेन ध्यान करप. ध्यान बिंदूपनिषदांत हेविशीं श्लोक आसा तो असो -
हृत्पद्मकर्णिकामध्ये स्थिरदीपनिभाकृतिम् |
अङगुष्ठमात्रमचलं ध्यायेदोङकारमीश्वरम् ||
ही विद्या गूढ, व्हड सद्यः फलदायी आनी गुरू कृपेबगर प्राप्त ना जावपी अशी आसा. थीर दीपज्योतीच्या आकारान आशिल्ल्या अचल, अंगुष्टमात्र अशा ओमकार स्वरूप ईश्वराचे हृदयकमलाचे कर्णिकेंत ध्यान करचें. हें विशीं भग्वदगीतेंत श्रीकृष्णान अशें म्हळां -
'ईश्वरः सर्वभूतानां हृदेशे Sर्जून तिष्टति'
अर्थ - हे अर्जुना, ईश्वर हो सगळ्या भुतांच्या देशांत वास्तव करता.
सगळ्या संतांनीय परमात्म्याचें ध्यान हृदयांत करचें अशे सांगलां. ध्यान करपाचो सर्वश्रेश्ठ मार्ग म्हळ्यार बऱ्या बऱ्या पुजा द्रव्यांनी केल्ली हृदयस्य परमात्म्याची मानस पुजा. अशें ध्यान करता त्या वेळार वृत्ती तदाकार जाता, ध्यान सिध्द जाता आनी साधकाक दिव्य अणभव येतात.
ध्यान करपाक सगळ्यांत बरें आसन 'पद्मासन'. हें आसन जमना जाल्यार अर्दपद्मासन, वज्रासन, सुखासन करून ध्यान करूं येता. ध्यान करतना बसपाक बरें थीर आसन मांडचें आनी तें चड वयर सकयल नासचें. बसपाक दर्भासन, ताचेर मृगचर्म आनी निवळ वस्त्र हांतरूचें. पद्मासन घालून दोनय हातांचे तळवे उदारे करून बोटां मातशीं पसरावन दोनय धोंपरांचेर वयर दवरप (हाका समाधिमुद्रा म्हण्टात).
ध्यान केल्ल्यान चित्ताची एकाग्रताय साधता. वृत्ती थीर जाता. बाह्य ध्यान सुट्टा आनी सूक्ष्म ध्यानांत प्रवेश जाता. मनात बऱ्यो भावना येतात, बरे गूण येतात आनी बरी कर्मां घडटात; मनशाची जीण समृध्द जायत वता.
ध्यान करतना मनाचो प्रवाह अखंड उरूंक जाय. देखीक - एका आयदनांतल्यान दुसऱ्या आयदनांत तेल रकयतना जशी धार अखंड दिसता तशी. मनीस आनी परमेश्वर हांकां जोडपी दुवो म्हळ्यार ध्यान. ध्यान हें अशें वातावरण निर्माण करता जें मनाची वाड जावपाखातीर तेंको दिता, तेचपरी मनाक फाव तशें खाद्य मेळून मनीस पुर्णत्वाकडेन वता.
सद्याचे धकाधकीचें जिणेंत मनशाच्या मनाचेर जायतो ताण पडूंक लागला. ताका लागून मन शांत करपा खातीर ध्यानाचो चड उपेग जाता. मन शांत जातकच ताची शक्त वाडटा आनी मागीर तो आयुश्यांत केद्याय प्रसंगाक तोंड दिवंक शकता.
स्वामी विवेकानंद हाका ताचो गुरू रामकृष्ण परमहंस हाणें म्हणिल्लें, तो ध्यानात परिपूर्ण जाल्लो आसा. वेगवेगळ्या संस्थांनी ध्यानाच्यो वेगवेगळ्यो तरा आसात. दर प्रकारच्या ध्यानांत उणो अदीक फरक आसलो तरी मूळ भाव तोच आसता. ध्यानाच्यो कांय संस्था आसात त्यो अशोः 1) ट्रांसर्डेण्टल मॅडिटेशन - श्री महेश योगी (अमेरिका) 2) सिध्द मॅडीटेशन - स्वामी मुक्तानंद (गणेशपुरी) 3) राजयोग - प्रजापिता ब्रम्हकुमारी विश्वविद्यालय (माउंट आबू) 4) स्वामी विवेकानंद केंद्र - (कन्याकुमारी).
गोंयांत वेगवेगळ्या संस्थांचीं केंद्रां चलतात आनी थंय ध्यान शिकयतात. तीं अशीं -
1) सिध्द मॅडीटेशन - स्वामी मुक्तानंद (पणजी).
2) राजयोग - प्रजापिता ब्रम्हकुमारी विश्वविद्यालय हांचें केंद्र (पणजी मळें विभाग).
3) स्वामी विवेकानंद केंद्र (कन्याकुमारी / बेंगळूर).
हाचेभायर गोंयच्या खाजगी संस्थांवरवीं ध्यानाचे वर्ग चलतात. - डॉ. सीताकांत घाणेकार
